Язизхан Танрыверди
81
Ģahbaz yigidim! Qeyd edək ki, bu cür detallar at və qəhrəman
obrazlarını eyni xətdə birləĢdirir.
Sifət+isim modelində: bədəvi at ... Bədəvi atlar issin
görüb oğradıqda;
yaxşı at. Gəl yaxĢı at bin;
ağ-boz at. Ağ-boz atlar çapdırır alpanlar gördüm:
yügrək ... eki Ģahbaz yügrək at gətürüŋ.
―Kitab‖da sifət+isim modelində olan birinci növ təyini
söz birləĢmələri üstün mövqedədir. Bu üstünlük at adlarında
daha qabarıq görünür. Belə ki, Qoŋur at, Qara ayğır, Boz ayğır,
Al ayğır və s. kimi zoonimik vahidlər məhz sifət+isim
modelində olan I növ təyini söz birləĢmələridir.
Say+isim modelində: biŋ ayğır. Biŋ ayğır diləyübdir
kim, qısrağa aĢmamıĢ ola;
Əvəzlik+isim modelində: bu ayğır... bu ayğırı və dəxi bu
yayı və bu gürzi maŋa veriŋ;
bu at. Bu at Bəkiliŋdir, biz qaçırız.
Bu tip modellərdə atla bağlı sözlərin az iĢlənməsi,
Ģübhəsiz ki, uyğun sintaktik mühitin az olması ilə bağlıdır.
Ġkinci növ təyini söz birləĢmələri. Bu cür təyini söz
birləĢmələrini aĢağıdakı kimi qruplaĢdırmaq olar:
1) Hər iki tərəfi əsasən atla bağlı isimlərdən ibarət olanlar:
at ayağı. At ayağı külük,
ozan dili çevik olur;
at köksü. Beyrək at köksin qucaqladı;
at cilavsı. Bəkil at cilavısın yeŋimədi, bilə uçdı;
at çığırması. Geyim qılcıdmasından, at çığırmasından
çəkübəni oğlanı oyardı.
2) Birinci tərəfi atla bağlı isimlərdən ibarət olanlar:
ayğır malı. Yağı yordı əlümdə qıl kiĢlim, ayğır malı.
3) Ġkinci tərəfi atla bağlı isimlərdən ibarət olanlar:
Beyrək atı. Bayrək atı qızıŋ atını keçdi;
Язизхан Танрыверди
83
Konkretliyi, müəyyənliyi ifadə edən bu cür III növ təyini
söz birləĢmələrinin bəzən bir cümlə daxilində üç dəfə, həm də
müxtəlif məqamlarda iĢlənməsinə təsadüf olunur. Belə
birləĢmələrdə maraqlı cəhət odur ki, birinci tərəfdə yiyəlik hal
Ģəkilçili Ģəxs əvəzlikləri (mən, sən, o), ikinci tərəfdə isə I, II və
III Ģəxslərin təki üzrə mənsubiyyət Ģəkilçisi qəbul etmiĢ ―at‖
sözü iĢlənir: mənim atum, səniŋ atıŋ, onuŋ atı – Əgər səniŋ atıŋ
mənim atumı keçərsə, onuŋ atını dəxi keçər. Deməli, qalib
gələcək atın kimə - hansı qəhrəmana məxsus olması məhz III
növ təyini söz birləĢmələri kontekstində müəyyənləĢdirilir.
―Kitab‖da bu tip III növ təyini söz birləĢmələri miqdarı və
iĢlənmə tezliyinə görə II növ təyini söz birləĢmələrindən üstün
mövqedədir. AĢağıdakı parça dediklərimizi arqumentləĢdirir:
Açuq-açuq meydana bəŋzər səniŋ alıncuğıŋ,
Eku Ģəbçırağa bəŋzər səniŋ gözcigəziŋ,
ƏbriĢimə bəŋzər səniŋ yəlicigiŋ.
Eki Ģəbçırağa bəŋzər səniŋ gözcigəziŋ,
Əri muradına yetürər səniŋ arxacığıŋ...
Bu sintaktik bütövdə səniŋ alıncuğiŋ, səniŋ yəlicigiŋ,
səniŋ gözcigəziŋ, səniŋ arxacığıŋ III növ təyini söz birləĢmələ-
ri bənzətmələr kontekstində verilir ki, burada da ata məxsus
bədən üzvlərinin adlarının (alın, göz, yal, bel) sadalanması ilə
at gözəlliyi, at sədaqəti poetik Ģəkildə ifadə olunur. Həmin par-
çada ata sən (sənin...), - deyə müraciət olunma isə atın insana
nə qədər yaxın və doğma olduğunu təsdiqləyir.
Təyini söz birləĢmələrinə daxil olmayan ismi birləĢmə-
lər. Bu cür birləĢmələri bir neçə istiqamətdə qruplaĢdırmaq
olar:
1) Mənsubiyyət Ģəkilçili sözlə ifadə olunmuĢ birinci tərəfi
ismin adlıq halında olur, ikinci tərəfi isə -lı
4
Ģəkilçili sifətdən
ibarət olur:
atı bəhri hotazlı ... atı bəhri hotazlı Qaragünə oğlı Qa-
rabudaq
çapar yetdi;