Язизхан Танрыверди
9
bağlı epizodların sakralliq, kultçuluq baxımından simvollaşma-
sını göstərsə də, gerçəklik tərəflərini də diqqət mərkəzində saxla-
yaraq müqayisələr aparır, problemə hərtərəfli yanaşır.
Türk əvvəl qopuzu, sonra dəmiri – qılıncı, nizəni, qalxanı,
oxu, yayı kəşf etmişdir. At belinə qalxmamışdan, arabanı, təkəri
düzəltməmişdən qabaq ağacdan musiqi aləti düzəltmiş, dizlərini
büküb oturaraq ozan nəğmələrini, nəsihətlərini dinləmişdi. Silah
oynadan ərənlərdən əvvəl söz ustadları doğulmuşdu. Ona görə
də oğuznamələrdə Qorquddan, Ulu Türükdən müdriki və yaşlısı
nəzərə çarpmır. Lakin alimin doğru qənaətlərindən görürük ki,
qopuz və silah qədər at da Türkün həyatını tamamlayan, mə-
nalandıran əsas amillərdən biridir.
Maraqlı cəhət odur ki, müəllif ilk səhifədəcə hansı sirləri
açacağını bildirərək oxucuda tədqiqatına qarşı böyük maraq
yaradır və “Kitab”da “at kultu”nun qabarıq şəkildə ifadə olun-
duğunu təsdiqləyən detalların çoxluğunu vurğulayıb bildirir ki,
“at sözü intensivliyi ilə seçilir, at sözünün iştirakı ilə yaranmış
bir sıra atalar sözləri və məsəllərə, deyimlərə təsadüf olunur, at-
lara verilən adların (zoonimlərin) əksəriyyəti qəhrəmanların ad-
larına uyğunlaşdırılmış şəkildədir, həm də bu tip zoonimlər qəh-
rəmanların antroponimik modellərində ləqəb kimi çıxış edir, at
ən dəyərli hədiyyələrdən biri kimi təqdim olunur, at Oğuz igidi
üçün zərbə qüvvəsi, həm də sədaqətli yoldaş, qardaşdır, Oğuz
igidi yaralandıqda atının quyruğu kəsilir, öldükdə isə atı öl-
dürülür və s.”
Bir çox məsələlərə tədqiqatda ilk dəfə toxunulur. Məsələn,
müəllif zoonimik modellərdə - at adlarında alliterasiyanı diqqət
mərkəzinə çəkir, mətnin poetik çəkisini qüvvətləndirməyə xidmət
edən və heç kimin görmədiyi alliterasiyaya “Keçi başlı Keçər
ayğır (k – k), Toğlu başlı Turı ayğır (t – t)” kimi misallar göstə-
rir. Oğuz qəhrəmanlarının adlarının ilk səsi ilə atlarının adında-
kı ilk səsin alliterasiyasının mətndə sistem təşkil etməsi də alimin
diqqətindən yayınmır.
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу
10
Atla bağlı sözlərin leksik xüsusiyyətlərindən danışarkən atı
olmayan qəhrəmanın heç bir dəyəri olmaması fikrini irəli sürür,
at zoolekseminin şəxs adlarına çevrilməsini türk poetik təfəkkü-
ründən süzülüb gələn ən dəyərli detallardan biri kimi qiymətlən-
dirir. “At ağızlı Uruz qoca” modelindəki “at ağızlı” ifadəsi güc,
qüdrət məna yükünün daşıyıcısı kimi təqdim olunur.
“Kitab”da atla bağlı çoxlu atalar sözləri və məsəllərə tə-
sadüf olunur. Onların şərhində O.Ş.Gökyay və Ş.Cəmşidovla
polemikaya girən tədqiqatçı yanlış qənaətlərə düzəliş verir.
Tədqiqatda ayğır, qulun, tay, yund, ilqı kimi adlar Türk
dastan ənənəsi müstəvisində izlənilir, hansı anlamda işlənməsinə
aydınlıq gətirilir, bu günədək mübahisə obyektinə çevrilmiş
“Qırat” sözünün “Keçi başlı Keçər ayğır”la eyni semantik şaxə-
də izah olunması irəli sürülür. Bunu alimin maraqlı kəşflərindən
biri kimi qiymətləndirmək olar. Folklorşünaslıqda “Dürat” və
“Qırat” at adlarının anlamı uzun müddət dartışma obyektinə
çevrilmiş və tədqiqatçıların əksəriyyəti mütləq şəkildə onları
rəng bildirən sözlər kimi izah edərək az qala bu məsələyə nöqtə
qoymuşdular. Lakin alimlərin qənaətlərinə hörmətlə yanaşan
Əzizxan Tanrıverdi Türkün qədim dastançılıq ənənəsinə, yazılı
mənbələrə, xüsusilə “Dədə Qorqud kitabı”ndakı və M.Kaşğar-
lının “Divani lüğat-it-türk” əsərindəki faktlara söykənərək daha
orijinal və düzgün fikir irəli sürür: “Koroğlu” dastanında
Düratın Qırata, “Kitab”da da Turu ayğırın Keçər ayğıra nisbə-
tən zəif olması aydın şəkildə verilmişdir. Deməli, bu zoonimlər
rəng anlamlı sözlər əsasında yaranmışdır – fikri inandırıcı deyil.
Digər tərəfdən “Kitab”dakı Keçər ayğırla, “Koroğlu”dakı Qıra-
tın məhz iti, sürətli qaçışa malik olması mətndə dəqiqliklə verilib
ki, bunu da heç kim inkar edə bilməz... Qarşılaşmalar göstərir ki,
“Kitab”da da Turu ayğırla “Koroğlu”dakı Dürat forma, həm də
semantika baxımından eyni xəttə birləşirsə, Keçər ayğır”la “Qı-
rat” da məna baxımından eyni semantik yuvaya daxil olur: Ke-
çər at – sürətlə qaçan, atları ötüb keçən; Qırat – sədləri qıran,
Язизхан Танрыверди
11
aşan, sürətlə qaçan”. Əski türklərdə atlara rənginə deyil, xarak-
terinə görə ad qoyulması faktını əsaslandıran dəlillər olduqca
çoxdur. Belə ki, məşhur sərkərdə Atillanın atı və qılıncı ilə bağlı
yaranan əfsanələr “Koroğlu” eposunun motivləri ilə səsləsir.
Əvvala onu vurğulayaq ki, Atilla adında da “at” sözü ilə bağlılıq
var. Atilla adının izahı göstərir ki, o, mənşəcə İtil (Atill) türklə-
rinə mənsub, qədim xaqan sülaləsinin nümayəndələrindən biri
idi. Əslində böyük hun sərkərdəsinin Avropa mənbələrində
“Attilla” şəklində tarixləşən adının əsasında qədim türk sözləri -
Atlı, Adil, Atil, İtil durur. Hunlara atlılar, atlı tayfalar da deyir-
dilər. Onlar sağlam atları ilə birlikdə boya-başa çatır və ən adi
işlərini yəhərdən yerə enmədən yerinə yetirirdılər. At üstündə
alış-veriş edir, hətta obanın ümumi yığıncağında da atdan yerə
enmirdilər.
Əski tarixçilər yazırlar ki, Atilla Şimşək atın belində Mars
qılıncını havada oynadanda çox-çox uzaqlardan seçilirdi. Əslin-
də, təkcə sehrli atla qılınc kifayət idi ki, onun tarix meydanına
qeyri-adi, əfsanəvi qəhrəman kimi atıldığını diqqət mərkəzinə
çəksin. Atilla heç vaxt piyada gözə görünmürdü. O, gözəl qara
Villam («Şimşək») atın belində daha əzəmətli idi. El arasında
danışırdılar: «Villam elə nəhəng və güclüdür ki, ayaqları dəyən
yerdə ot bitmir». Bu deyim sonralar bizdə də xalq nağıllarının
əsas motivlərindən biri kimi işlədilib. Təbiidir ki, Atillanın atı
başqa hunların atlarından fərqlənməli idi. Bu həm onun
hökmdarlıq tituluna görə belə olmalı idi, həm də Atilla bütün
döyüşlərdə ordunun önündə düşmənlə sinə-sinəyə dururdu, atı
həmlələrə tab gətirməli idi. Beləliklə, Atillanın da atının adı
sürətli, qaçağan olduğundan “Şimşək” adlandırılmışdı.
Ə.Tanrıverdinin yeni araşdırmasında Qaragüc, Qazlıq at,
Boz at, Qonur at, Qaragöz, Boz ayğır, Keçi başlı Kecər ayğır,
Toqlı başlı Turı ayğır, Ağ-boz at, Gög bədəvi at, Təpəlqaşqa
ayğır, Qara ayğır, Al ayğır, Alaca ayğır, Düldül kimi at adları-
nın mənası, mənşəyi, mətndəki çəkisi, qəhrəman adları ilə bağlı-
Dostları ilə paylaş: |