“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xitab iĢlənmiĢ sintaktik bütövlərdə ata münasibət, ya- xud at və qəhrəman obrazlarını səciyyələndirən detallar.
Язизхан Танрыверди 97 ağac! Yelisi qara Qazılıq atına binən yigit, nə yigitsən? Qara- göz atıŋ belinə yatan Qazan!... Xitab iĢlənmiĢ sintaktik bütövlərdə ata münasibət, ya- xud at və qəhrəman obrazlarını səciyyələndirən detallar. ―Kitab‖dakı sintaktik bütövlərdə xitab kimi iĢlənmiĢ Qazan! Sultanım Qanturalı! Yigidim! Bəg yigidim! Aruz! Mərə ozan! və s. kimi vahidlərdən sonra, əvvəl at və qəhrəman obrazları- nın ən qabarıq cəhətlərinin təqdimi müĢahidə olunur. Bu cür detalları mətn semantikası müstəvisində nəzərdən keçirək: - DöyüĢə ən güclü atla getmək Oğuz igidi üçün hər Ģeyd- ən üstündür.Baba!... Altundağı Al ayğırı maŋa vergil!; Qan dər- lədi çapdırayım səniŋ içün; - Mühüm, həm də çətin bir iĢ dalınca gedərkən iti qaçan atlar lazımdır: Yaranlar, ...Bari Bayındır xanıŋ tövləsindən eki Ģahbaz yügrək at gətürüŋ; Oğul, oğul, ay oğul!... Yelisi qara Qazlıq atuŋ bütün bingil!; - Oğuz igidi at belində olmayanda zəif və gücsüzdür: Aruz, maŋa bu iĢi edəcəgin biləydim. Qaraqucda Qalıq atuma binərdim!; Ay oğul, ... Kəndülər atlu babaŋı yayaq yüritdilər; -Ġti qaçan atların düĢmən əlinə keçməsi Oğuz igidi üçün dərddir: Yügrək olan atlaruŋ tavlasındam o zalım seçdirdi ola, qardaĢ!; - Kafirin alaca atı zəifdir, Oğuz atları ilə müqayisə oluna bilməz:... mərə itim kafər!... Altundağı alaca atuŋ nə ögərsən? Ala baĢlu keçimcə gəlməz maŋa!; - Oğuz igidi üçün atdan yıxılıb yaralanmaq eyib sayılır: Oğul, at üzərindən məni qap... Görklüm, atdan düĢdüm, ayağım sındı; - Oğuz igidi atla bağlı qəzəbini, daha doğrusu, giley-gü- zarını gizlətmir: Oğul, oğul, ay oğul!... Boynı sınsun, Al ayğırı bütün bindim...Süricdi məni yerə çaldı; - Məqsədinə çatana qədər at belində mübarizə aparmaq Oğuzlar üçün həyat amalıdır: Qazan, ...Paralanub Qazlıq «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 98 atımdan enməyincə...; ...a Dərsə xan, ...Yaralanub Qazlıq atım- dan enməyincə... Birinci cümlə Burla xatunun, ikinci cümlə isə Dirsə xanın xatununun dili baxımından səciyyəvidir. Bu cümlə- lərdə türk qadınının dözümü, qətiyyəti, mübarizliyi poetik Ģəkildə ifadə olunmuĢdur; - At belində ov etmək Oğuz igidinin könlünü açır, əsəblə- rini sakitləĢdirir: Yigidim, bəg yigidim!... Ava bingil, köŋlüŋ, açılsun!; - Oğuz igidi atını qopuza dəyiĢdirir: Mərə ozan, qopuzıŋ maŋa vergil, atumı saŋa verəyim; - Oğuz igidinin yurd həsrəti, atla bağlı sözlər kontekstində təqdim olunur: ...Qulanla sığın-keyikə qoŋĢı yurdım!; - At kiĢnəməsi qurd müqəddəsliyini, qurd gücünü müəy- yənləĢdirən meyarlardan biri hesab olunur: Qaraquc atları kiĢ- nəĢdirən!... qurdım!; - Ömrünün son anlarını yaĢayan Oğuz igidi ağ-boz atının quyruğunun kəsilməsini tələb edir: Yigitlərim, ... Ağ-boz atu- mıŋ quyruğını kəsiŋ; - Atla bağlı söz və ifadələr metaforikləĢərək, daha dəqiqi, məcazlaĢaraq sevgi-məhəbbət macəralarının ifadəsində ən gö- zəl vasitəyə çevrilir: Sultanın Qanturalı, ...Sarı gönlər görübən, taylar basan, Ög tamarın dəlübən qanın soran... Sarı tonlı Sel- can xatun köĢkdən baqar, Kimə baqsa, eĢqilə oda yaqar!; Hey, yigidim, bəg yigidim!... Qaraqucda Qazlıq atlar quluncığın dəpərmi olur? Yuxarıda təqdim etdiyimiz xitablarda, eyni zamanda xitab iĢlənmiĢ sintaktik bütövlərdə at və qəhrəman obrazlarının səciy- yəvi cəhətlərinin ifadə olunması onu deməyə əsas verir ki, atla bağlı söz və ifadələrin assosiativliyi ilə yaranmıĢ zəncirvari bağlılıq ―Kitab‖ın böyüklüyünü təmin edən amillərdən biri və birincisidir. Burada ―Kitab‖ və ―Koroğlu‖ eposlarını müqayisə etmək lazım gəlir. FolklorĢünaslığımızda belə bir yekdil fikir var: ―Koroğlu‖ dastanını Qırat və Düratsız təsəvvürə belə Язизхан Танрыверди 99 gətirmək mümkün deyil. Yaxud Qırat və Dürat yoxdursa, ―Ko- roğlu‖ eposu da yoxdur. Bu fikirlər ―Kitab‖a da aiddir. Yəni ―Kitab‖ın poetik strukturundakı Qonur at, Boz ayğır, Qara ay- ğır və s. kimi at adları, həmçinin atla bağlı digər sözlərin asso- siativliyi ilə iĢlənmiĢ vahidlər ixtisar edilərsə, ―Kitab‖ barədə, ümumiyyətlə, danıĢmaq olmaz (bu fikirləri Ģərti olaraq deyirik). Çünki qeyd etdiyimiz vahidlər miqdarına, həm də intensivliyinə görə 154 səhifəlik ―Kitab‖da xüsusi çəkiyə malikdir. Bir cəhəti də vurğulamaq lazım gəlir: Koroğlu obrazı Dədə Qorqud, Ba- yındırxan, Qazan xan, Beyrək və baĢqa qəhrəmanların ümumiləĢmiĢ obrazıdırsa, Qırat da Qonur at, Boz ayğır, Qara ayğır kimi atların ümumiləĢmiĢ obrazıdır. Bütövlükdə götür- dükdə isə ―Koroğlu‖ ―Kitab‖ın məntiqi davamı, türk epos tə- fəkkürünün yeni formada təzahürüdür (əvvəlki səhifələrə bax) N.Cəfərovun ―Qırat‖ obrazı ilə bağlı söylədikləri də dedikləri- mizi təsdiqləyir: ―...Qırat dastanın ideya-məzmununa təsir edə- cək qüdrətli bir obraza çevrilir (qeyd edək ki, istər türk-oğuz, istərsə də oğuz-Azərbaycan qəhrəmanlıq eposlarında igid atsız təsəvvür olunmur)‖ 1 . 1 N.Cəfərov. Eposdan kitaba. Bakı, 1999, s.148-149. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 100 TÜRK-OĞUZ CƏMĠYYƏTĠNDƏ ATA MÜNASĠBƏT Tarixi mənbələrdə insanların at saxlamağa tunc dövrün- dən baĢlaması, atçılıq təsərrüfatının bir sıra qədim xalqların, məsələn, skiflərin həyatında həlledici rola malik olması xüsusi olaraq vurğulanır. Azərbaycanda altı-yeddi min il bundan əvvəl əhliləĢmiĢ iki at cinsinin olması da müəyyənləĢdirilmiĢdir. ―Türk dillərində zooloji leksikanın zənginliyi (elə tatar dilində at növləri adlarını bildirən 40-dan artıq söz vardır) atın əhliləĢ- dirilməsinin türklərə məxsus olduğu fikrini təsdiqləyir‖ 1 2 . Bura- da Ġ.Cəfərzadənin bir fikrini xatırlatmaq lazım gəlir: ―...Qobustanda Yazılıtəpədə bir daĢın üzərində çılpaq atın ağ- zına gəm (dəmir, çubuq və s.-dən toxunmuĢ tor – Ə.T.) veril- miĢdir. Atı minən Ģəxsin əlində yabayaoxĢar silahla maral ov- ladığı təsvir edilmiĢdir‖ 2 3 . Bu fakt ―Kitab‖da atla ov etmə səh- nələrinin təsadüfi olmadığını təsdiqləyir: Av avlayu gəzərkən ögindən bir yaralu keyik çıqdı. Bəkil buŋa at saldı. Buğanıŋ ardından irdi… O.ġ.Gökyay atla bağlı əfsanə və rəvayətlərdən geniĢ Ģə- kildə bəhs etmiĢdir: ―Türküstandakı soğd qəbilələrinin əfsanə- lərinə görə, göydən düĢmüĢ və misdən yapılmıĢ bir at tapıldı. Bu at yarıya kimi torpağa gömülmüĢ vəziyyətdədir… Ġqdırın Bayat kəndindəki bir rəvayətə görə, göydən enən atın ağzı böyük imiĢ, insan yeyən bir heyvan imiĢ, sonradan bir göldə su atı (ayğırı) ilə ciftləĢmiĢ və bugünkü at meydana gəlmiĢdir… Türklərin dənizdən (göldən), yaxud dağdan çıxan ilahi ayğırlar- 1 2 M.Təkləli. At türkün qanadıdır (―Orlov atları‖nın sirri). Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi. Bülleten, 1(33), Bakı, 2010, s.61. 2 3 И.М.Джафарзаде. Наскальные изображения Кобустана. ТИИ АН Азерб.ССР, т.III, Баку, 1958, с.45. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|