“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 101 dan törəyən sürətdə əmsalsız atları vardır‖ 1 4 . Türk mifologi- yasına istinadən söylənilmiĢ bu cür fikirlər K.Vəliyevin əsərlə- rində də müĢahidə olunur: ―Mifologiyada ən qiymətli cins atlar dəniz ayğırı ilə cütləĢmiĢ qısraqların doğduğu atlardır. Onlar üzərək dənizləri də aĢırlar... Sudan çıxan ayğırlar haqqında bir əfsanədə deyilir ki, onların sayı qırxdır, özləri də sehrlidir. Dənizdən çıxıb bulaq suyu içəndə onları tutub minsələr, ayğır- lar çox sevinir, həmin adamla birlikdə qalır, daha dənizə qayıt- mırlar‖ 2 1 . Deməli, ―Kitab‖dakı ―dəniz qulunu Boz ayğır‖, ―Boz at‖ kimi vahidlərin mifoloji əsası vardır. T.Hacıyev yazır: ―Çöllünün – türkün – qıpçağın üç arzusu olub: at yəhərləmək; ət yemək; arvad almaq... Qıpçaq öz uĢağına əvvəl atda oturmağı, sonra yeriməyi öyrədib... Atla davranıĢ mə- dəniyyətinin ustadı qıpçaqdır – türkdür. Türk cilovun, ram et- məyin ustalığını atın üstündə kəĢf etdi – sonra asanlıqla ölkələri cilovladı‖ 3 7 . Bu fikirlər sanki Murad Adcının ―Qıpçaq çölünün yovĢanı‖ kitabı yox, məhz ‖Dədə-Qorqud kitab‖ı barədə deyilib. Çünki türkün üç arzusu ―Kitab‖ın, demək olar ki, hər bir bo- yunda obrazlı Ģəkildə ifadə olunmuĢdur: at yəhərləmək. Uru tur- dı, təvlədən bir Ģahbaz at çıxardı, əyərlədi, geyimin geydi; ət ye- mək. Atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırdı... Bəli, ağam Qazan, gecədən bir quzı biĢürüb dururam; arvad al- maq. Mən qırıma varmadan ol maŋa baĢ gətürmək gərək! Bunıŋ kibi qız alı ver, baba, maŋa. T.Hacıyevin ―atla davranıĢ mədəniy- yətinin ustadı qıpçaqdır – türkdür‖ – fikri isə elə bil, ―Beyrək at köksin qucaqladı‖ cümləsindən doğan məntiqi nəticədir. ―Manas‖ , ―AlpamıĢ‖, ―Koblandı Batır‖, xüsusən də ―Də- də-Qorqud kitab‖ı kimi türk eposlarında atın türk cəmiyyətin- dəki rolu poetik Ģəkildə ifadə olunur. Yeri gəlmiĢkən, türk atları 1 4 O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. Ġstanbul, 2000, s.431-432. 2 1 K.Vəliyev. Elin yaddaĢı, dilin yaddaĢı. Bakı, 1988, s.19. 3 7 T.Hacıyev. Qıpçaq çölü haqqında elmi ballada – Murad Adcı. Qıpçaq çölünün yovĢanı. Bakı, 1999, s.191-192 . «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 102 rus tarixi və etnoqrafiyasında da xüsusi olaraq qiymətləndirilir: ―Orlov döyüĢlər gedə-gedə atları Rusiyaya göndərir... bunlar nəinki qiymətli atlar idi, hətta dünyanın ən gözəl nadir atları he- sab olunurdu... Orlovun məftun olduğu ağ türk atı ona dörd bala verdikdən sonra qəflətən ölür... II Yekaterina Pyotra onun əzəmətində heykəl qoymaq istəyirdi... Felkone (heykəltaraĢ) heykəl üçün gözəl at soraqlayır: qraf Orlovun tövləsindən ―Kapriz və Brilliant‖ adlı iki gözəl türk atı gətirirlər. Pyotrun mindiyi bu cilov gəmirən qızğın atın görünüĢü bu dəli çarın özündən də təsirli idi. Tezliklə heykəl xalq arasında ―Mis süvari (медный всадник) adını alır‖ 1 2 . Türkologiyada atın qədim türk cəmiyyəti üçün yaxınlıq dərəcəsi müəyyənləĢdirilmiĢ, at, ad və ata sözlərinin eyni kökdən törədiyi, semantika baxımından eyni yuvaya daxil olduğu əsaslandırılmıĢdır: ―Qədim türklərdə ad (Ģəxs adı) ―at‖ Ģəklində iĢlənmiĢdir. Ġlk baxıĢda elə hiss olunur ki, ―ad‖ və ―at‖ arasında heç bir bağlılıq ola bilməz. Əslində isə Azərbaycan və digər türk dillərində atın bu qədər yüksək qiymətləndirilməsinin əsas səbəbi ―ad‖ (Ģəxs adı) ilə ―at‖ (heyvan) sözlərinin eyni mə- na ifadə etməsi ilə bağlıdır. ġəxsə ad verəndə elə at da verilirdi. Ad almaq həm də at almaq demək idi... Ata və at məsələlərinin ön plana çəkilməsi təsadüfi deyildir. ―Ad‖ və ―at‖ sözləri eyni sözlər olduğu kimi, ―ata‖ sözü də ―at‖ sözündən törəmiĢdir. Bu- rada ―at‖ kök, -a isə sözdüzəldici Ģəkilçidir‖ 2 1 . Deməli, at, ad və ata sözlərinin eyni kökdən törəməsi məhz at və cəmiyyət kon- tekstində dəqiqləĢdirilmiĢdir. Bu etimoloji araĢdırmaların düzgünüyünü təsdiqləyən ən mötəbər mənbələrdən biri isə ―Kitab‖ hesab olunur. Çünki ―Kitab‖da Oğuz igidinin atı ilə bərabər ad almasına təsadüf olunur: Sən oğlıŋı ―Bamsam‖ deyü oxĢarsan: bunıŋ adı Boz ayğırlıq Bamsı Beyrək olsun! Bu 1 2 M.Təkləli. At türkün qanadıdır (―Orlov atları‖nın sirri). Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi. Bülleten, 1(33), Bakı, 2010, s.59-62 2 1 M.Adilov, A.PaĢayev. Azərbaycan onomastikası. Bakı, 1987, s.75-76. Язизхан Танрыверди 103 cümlə ―Kitab‖ın 75-ci səhifəsində iĢlənmiĢdir (Drezden nüsxə- sindəki səhifə nəzərdə tutulur). ―Kitab‖ın 70-ci səhifəsində ―boz ayğır‖ın apelyativ kimi iĢlənməsi də (...dəŋiz qulunı – boz ayğır aldılar) igidin atı ilə bərabər ad aldığını təsdiqləyir. Ya- xud Oğuz igidi ad alarkən ona bəylik, taxt və at verilmiĢdir: Hey Dirsə xan! Oğlana bəglik vergil, Təxt vergil, - ərdəmlidir! Boynı uzun bədəvi at vergil, Binər olsun, hünərlidir! Folklorumuzdakı ―Dədəm Qorqud bir ad verdi; Qoç Ko- roğlu bir at verdi‖ misraları da dediklərimizi arqumentləĢdirir. Qeyd etdiyimiz kimi, ―Kitab‖da eyni sözün at və qəhrə- man adları kimi iĢlənməsinə təsadüf edilir: Qoŋur at (zoonim), Qoŋur qoca (antroponim). Bu, türkün ata olan sevgisi, doğma- lıq və yaxınlığının ən mühüm göstəricilərindən hesab oluna bilər. At və qəhrəman adlarındakı ilk səslərin eyniliyi, daha doğrusu, alliterasiyası da atın cəmiyyət tərəfindən xüsusi olaraq dəyərləndirildiyini təsdiqləyir: b – b. Beyrək – Boz ayğır; q – q. Qazan – Qoŋur at, Qanturalı – Qazlıq at. Bu cür yaxınlıq eyni sözün epitet kimi qəhrəman və atla bağlı sözlərdən əvvəl iĢlən- məsində də özünü göstərir: Ģahbaz yigit, Ģahbaz at, Ģahbaz ayğır. Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, Orxon-Yenisey abidələrində alp titulunun təkcə qəhrəmana yox, həm də ata aid olması müəyyənləĢdirilmiĢdir: Alp ġalçı zoonimi (Köl teginin atların- dan birinin adıdır). ―Kitab‖da obrazlı Ģəkildə ifadə olunur ki, cəmiyyətə qo- vuĢmaq üçün ilk olaraq at minməyi öyrənmək lazımdır. Bu, Oğuz cəmiyyətinin əsas prinsiplərindən biridir:... Heyvanla mü- sahib olmağıl! Gəl, yaxĢı at bin. YaxĢı yigitlər ilə eĢ yort! Bu cümlə, eləcə də ―At basubən, qan sümürər‖ cümləsi məhz adı olmayan bir Oğuz igidi barədə deyilmiĢdir. Bu mənada Dədə Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|