“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- At sədaqətli dostdur, yoldaĢdır, xilaskardır
Язизхан Танрыверди 111 namusu üç Ģeydir: at, arvad, bir də papaq. Bunlara toxunmaq, onun namusunu ayaq altına alıb tapdalamaq demək idi. Onu diri gözlü qəbrə soxmaq, sinəsinə çal-çarpaz dağ çəkmək idi... KiĢi lap sarsıldı. Hiss etdi ki, hətta bacısının ölümü belə ona bu qədər ağır gəlməmiĢdi. Arvadı Zərnigarın, oğlu ġamxalın küsüb getməsi də onu bu qədər yandırmamıĢdı. Cahandar ağaya elə gəldi ki, ürəyi partlayır. KiĢi hövlündən nəfəs belə ala bilmir- di...‖. Deməli, Cahandar ağa üçün Qəmər oğuldan, arvaddan, bacıdan üstündür. Bu müstəvidə o, Qazan xan, Koroğlu kimi sələfləri ilə bir sırada durur. Cahandar ağa Qəməri özünün qardaĢı, sirdaĢı, harayçısı, dardan çıxaranı... bilir: ―Cahandar ağa tüfəngini dizinin üstünə qoyub donmuĢdu. Tüstü-duman içində ata baxdı. Ġndi mən nə edim, Qəmər? Axı, sən mənim sirdaĢım, dar günümdə harayçım idin. Sən məni çox dardan çıxartmısan. Sən mənim ürəyimdən keçənləri balaca bir iĢarədən baĢa düĢürdün. Sən quĢdan ayıq və ehtiyatlı bir atsan, Qəmər. Çox qaranlıq gecələrdə, məndən qabaq, yolda təhlükə olduğunu sən baĢa düĢübsən. Qulağını yapıxdırıb sakitcə dayanmısan və məni baĢa salmısan ki, irəli getmək olmaz. Məndən qabaq özün yolu dəyiĢmisən, Qəmər. Bir toyda, bir niĢanda geri qalmamısan, hələ indiyəcən cıdırlar- da səni keçən olmayıb. Məni utandırmamısan, həmiĢə baĢımı uca eləmisən. Neçə dəfə mən sənin yalına yatıb, ―gözlərinə qur- ban, Qəmər, əlac sənə qalıb demiĢəm‖ . Sən quĢ kimi qanad açıb məni güllənin altından çıxartmısan. Mən səni özümə qar- daĢ, sirdaĢ bilirdim, Qəmər, sən kiĢnəyəndə ürəyim dağa dö- nürdü. ġahə qalxıb fırlananda elə bilirdim yeri, göyü mənə bağıĢlayırlar. Qəmər, indi mən nə edim, sənin rüsvayçılığına necə dözüm?‖. Bu parça ilə bağlı bəzi cəhətləri ümumiləĢdir- mək lazım gəlir: Nəsrlə Ģeirin sintezindən yoğrulmuĢ, son dərəcə bədii-estetik dəyərə malik olan bu parça müasir Azər- baycan nəsrinin ən gözəl nümunəsi kimi görünür; Bu parça atla bağlı qədim türk etnoqrafiyasının yeni formada təzahürüdür; At «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 112 və qəhrəman münasibətlərinin ən əsas cəhətlərinin poetik Ģəkildə canlandırılması müĢahidə olunur; ―Dəli Kür‖ romanını Cahandar ağasız, Cahandar ağanı isə Qəmərsiz təsəvvürə gətir- mək mümkün deyil. Bu mənada Cahandar ağa və Qəmər obraz- ları Beyrək və Boz ayğır, Qazan xan və Qonur at, eləcə də Koroğlu və Qırat obrazları ilə bir sırada durur; At adı kimi məhz ―qəmər‖ (Qəmər) apelyativinin seçilməsi təsadüfi deyil. Birincisi ona görə ki, Ġ.ġıxlının yaratdığı ―Qəmər‖ obrazı gül suyu içən, badam yeyən, yelqanad olan, əfsanələĢmiĢ ―Qəmər- day‖la səsləĢir. Ġkincisi, Y.V.Çəmənzəminlinin ―Ġki od ara- sında‖ romanında iĢlənmiĢ Qəmər zoonimi ilə eyni xətdə birlə- Ģir: O zaman Quba xanı Fətəlinin bir cüt məĢhur atı vardı: bi- rinin adı Qəmər, o birinki ġahbaz idi. Üçüncüsü, Qəmər at zoonimi ümumən folklorumuz baxımından səciyyəvidir; Bu parçada Ġ.ġıxlının Ģirin və zəngin dili sanki onun Ģəxsiyyəti ilə qovuĢuq vəziyyətdədir; Nəhayət, Qəmərlə bağlı təqdim etdiyi- miz parça belə bir bayatını yada salır: Əzizim, ozan ağlar, Söz qoĢub yazan ağlar. Kəhər at vuruldu, Ünləyib ozan ağlar. At sədaqətli dostdur, yoldaĢdır, xilaskardır ―Kitab‖da atın qəhrəmana sədaqətli dost, yoldaĢ, sirdaĢ olmasını təsdiqləyən bəzi detallara diqqət yetirək: At təhlükəni, fəlakəti, düĢmən qorxusunu hiss edəndə ayaqlarını yerə döyür, sahibini xəbərdar edir: Al ayğır qaçan kim yağı qoxusın alsa, ayağını yerə dögərdi, tozı gögə çıqardı; At yatmıĢ sahibini oyadır ki, onu fəlakətdən, təhlükədən qurtarsın: .. məgər yigit ayğır binərdi; xanım, at qulağı Ģaq olur, çəkübəni oğlanı oyardı; Язизхан Танрыверди 113 At sahibini oyatmaqda israrlıdır, sahibinin oyanmadığını görəndə onu yenidən oyadır: Bu kərrə yüz kafər oğlanıŋ üzərinə gəldilər. Ayğır yenə oğlanı oyardı; At düĢməni gördükdə ondan qorxmadığını nümayiĢ etdirir, hünərli olduğunu oynamağı ilə çatdırır: Altımda Al ayğırım nə bəgənməzsən, - səni gördi oynar; At sahibini tanıdığı üçün kiĢnəyir: Boz ayğır dəxi Beyrəgi görüb tayandı, iki ayağının üzərinə turdı, kiĢnədi; Sahibi tərifləyəndə at sanki utanır, baĢını aĢağı salır. ―Ki- tab‖da ―At baĢını aĢağı saldı‖ cümləsi iĢlənmiĢdir. Bu, mətn se- mantikası müstəvisində müəyyənləĢir. Belə ki, Beyrəyin Boz ayğırı tərifləməsi səhnəsindən sonra ilk olaraq ―At baĢını yuqarı tutdı, bir qulağın qaldırdı‖ cümləsi verilir. Deməli, Beyrək Boz ayğırı tərifləyəndə o, baĢını aĢağı tutubmuĢ. ―At əzəldən bizə yaxın və ―dost‖ olub, həyat-məiĢətimizin ən yaxın köməkçisi, igidlərimizin darda-çətində arxası, vəfalı dostu-yoldaĢı olub, Ģərəf-Ģöhrət rəmzi olub. ZərdüĢt babamızın təlimatına görə ulu Hürmüz kainatın hərəkətverici qüvvələrini – küləyi, yağıĢı, buludu və dolunu ayğıra bənzədib, atla müqayisə edib, GünəĢi də bu qəbildən sayıb...‖ – deyən E.Əlibəyzadə ―Kitab‖dakı Boz ayğırın sədaqətli və vəfalı olduğunu mətn kontekstində müəyyənləĢdirir: ―...Boz ayğır yiyəsinə sədaqəti, vəfalılığı ilə, bəlkə insanı da vurub keçir. Beyrək fəndlə düĢ- mən qalasından aĢağı enib azad olarkən, düĢünür ki, bir at tap- sın, tutsun minib tezliklə aradan çıxsın. Heç demə, Boz ayğır 16 ildir ki, sahibini gözləyirmiĢ. Beyrəyi görüb iki ayağı üstə Ģahə qalxır və kiĢnəyir, ona tərəf gəlir‖ 1 . Müəllifin müĢahidələri inandırıcıdır. Bu mənada Beyrəyin Boz ayğır üçün ―BaĢıma iĢ gəldi, yoldaĢ deyərəm, YoldaĢımdan yeg!‖ – deməsi olduqca təbii qarĢılanır. Burada O.ġ.Gökyayın mənbələrə istinadən söy- lədiyi bir fikrini xatırlatmaq lazım gəlir: ―...Bu at zindana dü- 1 E.Əlibəyzadə. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999, s.100-103. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|