«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу
114
Ģən sahibini 16 il gözlədikdən sonra görən kimi sadəcə kiĢnəyir
ki, bu gerçəyə uyğundur... Bamsı Beyrək hekayəsinin Anadolu
variantlarında da Bəy Beyrəyin atı, qəhrəman tutulub zindana
atılınca, bir daĢın dibində yeddi il qalmıĢ, üstünü yosunlar
bağlamıĢdır. Koroğlu öləndə onun Qıratı insan kimi yas tutmuĢ,
qırx gün yem yeməmiĢdir‖
1
2
.Qeyd edək ki, bu cür detallar türk,
o cümlədən Azərbaycan folklorunda qabarıq Ģəkildə müĢahidə
olunur: Ġgidin ağrılı-acılı çağında, at ağlam-ağlam ağlar, göy-
nəm-göynəm göynər. Sevinc çağında oynam-oynam oynar, kiĢ-
nəm-kiĢnəm kiĢnər!
―Kitab‖dakı ―At baĢını yuqarı tutdı, bir qulağın qaldırdı,
Beyrəgə qarĢu gəldi. Beyrək at köksin qucaqladı... Ayğır yenə
oğlanı oyardı‖ tipli cümlələrin semantikasından aydın olur ki, at
sahibini baĢa düĢür, sanki onunla danıĢır. Yeri gəlmiĢkən,
M.Seyidov atın igidlə danıĢmasını sistemli Ģəkildə araĢdırmıĢ-
dır: ―Azərbaycan və bir çox türkdilli xalqların daha əski çağ-
larla səsləĢən dastanlarında, nağıllarında igidin atla söhbəti,
məsləhətləĢməsi, onun öz sahibinə yardım etməsi epizodlarına
tez-tez tuĢ oluruq. Misal üçün, Koroğlu dəfələrlə Qırata müra-
ciət edir. ―Bəxtiyar‖, ―Qırx Qönçə xanım‖, ―Məlik-Düçar‖,
―ġah oğlu Bəhrəmin nağılı‖ və s. nağıllarda at igidlə danıĢır,
ona məsləhət verir, yardım edir. ―Maaday Qara‖ dastanının igi-
di Kögüdey-Merqen də atı ilə dəfələrlə məsləhətləĢir, onun
dediyi kimi hərəkət edir. Manas da atı ilə danıĢır. Qam-ġaman
da, igid də, ara-sıra qızlar da atla danıĢır, məsləhətləĢirlər, at
onlara yardım edir‖
2
1
.
Bayatılarımızda Qırat Koroğlunun ən yaxın silahdaĢı,
dostu kimi tərənnüm edilir:
1
2
O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. Ġstanbul, 2000, s.435-436.
2
1
M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı, 1989,
s.282.
Язизхан Танрыверди
115
Misri qılınc,
Qındadı Misri qılınc,
Koroğlunun dostudur.
Qıratla Misri qılınc.
At monqol xanı üçün də ən yaxın dostdur: ―...Moskva
knyazı Böyük xanı – bütün Rusiyanın çarını qarĢılamağa çıxırdı.
O ancaq vergi təhvil almaq üçün Moskvaya gələrdi. Bu mə-
rasimi Moskvada səfir olmuĢ C.Fletçer belə təsvir edir: ―Xan
atın üstündə oturardı. Rus çarı xanın atının yanında durardı. O,
öz papağının içində xanın atına yulaf yedirərdi. Bu hadisə
Kremlin özündə olardı. Buyurun, rus çarı Monamaxın adı ilə
bağlı bu məsəl necə yaranıb: ―Sən nə ağırsan, Monamaxın Ģap-
kası‖. Moskva knyazlığı belə boya-baĢa çatdı – itaətkarlıqla,
baĢ əyə-əyə‖
1
2
. Buradakı ―O, öz papağının içində xanın atına
yulaf yedirərdi‖ cümləsi iki cür yozula bilər: Xan öz atını hamı-
dan, hətta rus knyazı Monamaxdan da üstün hesab edir; Rus
knyazı Monamax vəzifəcə kiçik olduğu üçün onun itaətkarlığı,
baĢ əyməsi nümayiĢ etdirilir.
―Kitab‖dakı ―at kultu‖ barədə ilk dəfə olaraq bəhs edən
F.Zeynalov və S.Əlizadə müasir dövrümüzə qədər mühafizə
olunan at heykəlli qəbir daĢlarını məhz ―Dədə Qorqud kitabı‖
müstəvisində dəqiqləĢdirmiĢlər: ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da təd-
qiqatçıların diqqətini o qədər də cəlb etməyən ―at kultu‖nu
xatırlatmaq istərdik. Atlar burada öz adları ilə tanınan canlı
personajlardır; at qəhrəmanın yoldaĢı, əsas zərbə qüvvəsidir.
―At iĢləməsə, ər öyünməz‖ məsəli dastandan leytmotiv kimi ke-
çir. Qəhrəman yaralananda atın quyruğunu kəsir, öləndə atı
öldürürlər; yasaq olunmuĢ vaxtda atı minmək günahdır; qəhrə-
man and içir: ―Minərsəm, tabutum olsun!‖ Ġstər-istəməz qədim
―atlı xalqlar‖ – iskitlər (skiflər), hunlar yada düĢür. Azərbaycan
1
2
Murad Adcı. Qıpçaq çölünün yovĢanı. Bakı, 1997, s.168.
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу
116
və Gürcüstan ərazisindəki bir çox at heykəlli qəbir daĢlarının
təsadüfi olmadığı aydınlaĢır‖
1
. ―At məzarları‖ , ―At daĢı‖
O.ġ.Gökyayın da diqqətini cəlb etmiĢdir. Müəllif mənbələrə
istinadən qeyd edir: Osman Sisli Kır (Qır – Ə.T.) adlı atı öləndə
onu Üsküdarda Kavak Sarayına gömmüĢ, məzarının baĢına
ölüm tarixini göstərən bir daĢ qoydurmuĢdur. Bu daĢa ―Sisli Kır
At məzarı‖ və ―At daĢı deyirlər; ... BaĢqa bir rəvayətdə də
―Qaraca Əhməd Sultanın Atı‖nın türbəsindən bəhs olunur. Bu
türbənin içinə uğur gətirsin, - deyə arpa tökülür. Buraya yeri-
məyən uĢaqları ayın ilk cüməsində gətirirlər. Analar bu ata
yanlarında bir az da arpa gətirirlər, qurban kəsirlər, Qaraca Əh-
məd Sultanın türbəsi yanındakı yoxsullara paylayarlar. Eyyub
Sultanın da, Sultan Mahmudun da atının məzarı vardır
2
.
Yunan yazıçısı Plutarxın ―Ġsgəndər Zülqərneyn‖ əsərində
Bukefal adlı atın hünərindən, qeyri-adiliyindən bəhs olunur,
onu cilovlaya bilməyənlər qorxaq və bacarıqsız adlandırılır:
―Filippin əyanlarından heç kim onu (Bukefalı – Ə.T.) qıĢqır-
maqla özünə qulaq asmağa məcbur edə bilmədi və o, hər dəfə
Ģaxə qalxaraq, heç kimi onu minməsinə imkan vermədi. Filipp
hirslənib əmr etdi ki, atı aparın, onu cilovlamaq mümkün deyil.
Bu vaxt orada olan Ġsgəndər dedi: ―Öz qorxaqlıq və bacarıqsız-
lıqları ucbatından adamlar necə bir atı əldən verirlər‖
3
. Mü-
qayisə və qarĢılaĢdırmalar göstərir ki, əsərdə Bukefal xüsusi
çəkiyə malik bir obrazdır. Onun səciyyəvi cəhətləri isə daha
çox Ġsgəndər obrazı kontekstində müəyyənləĢir. Belə ki, Ġsgən-
dər Bukefalı özünə ən yaxın dost, yoldaĢ, sirdaĢ hesab etdiyi
üçün onun ölümünü sakit qarĢılaya bilmir, qəm, kədər içində
çırpınır... Bukefalın xatirəsini əbədiləĢdirir, onun adına Ģəhər
saldırır – Bukefaliya: ―Bukefal otuz beĢ yaĢında qocalıqdan
1
F.Zeynalov, S.Əlizadə. Tükənməz xəzinə. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖.
Bakı, 1988, s.17.
2
O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. Ġstanbul, 2000, s.427-428.
3
Plutarx. Ġsgəndər Zülqərneyn. Bakı,1993, s.93.
Dostları ilə paylaş: |