“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- At qəhrəmandan üstündür
- At, qopuz və yay Oğuz cəmiyyəti müstəvisində
Язизхан Танрыверди 117 öldü. Ġsgəndər atın ölümünə çox mütəəssir oldu. O qədər atın fikrini çəkirdi ki, elə bil yaxın dostunu itirmiĢdi. Atın xatirəsini yaĢatmaq üçün o, Qidasp əyalətində Ģəhər saldırıb adını Bukefaliya qoydu‖ 1 . Bu cür faktlar ―at kultu‖nun baĢqa xalqla- rın etnoqrafiyası baxımından da səciyyəvi olduğunu təsdiqləyir. Burada rus mədəniyyəti və etnoqrafiyası tarixində xüsusi olaraq vurğulanan bir fikri təqdim etmək lazım gəlir: ―...Qraf kənd təsərrüfatı ilə ciddi məĢğul olurdu və at aludəçisi kimi ətrafda ad çıxarmıĢdı. Orlovun məftun olduğu ağ türk atı ona dörd bala verdikdən sonra qəflətən ölür. Onun sağ ikən portretini çəkdirən qraf bu Ģəkli evin divarından asır, onun dərisini, hətta bu nəcib atın sümüklərinin saxlanılmasını tapĢırır‖ 2 . Bütün bunlar, yəni at heykəlli qəbir daĢları, at qəbirləri, at portretləri, at adını əbədiləĢdirən Ģəhər adı və s. təsadüfi olmayıb, məhz atın dost, yoldaĢ, sirdaĢ, xilaskar, qoruyucu hesab edilməsinin, oğuldan, qardaĢdan, ən yaxın qohumlardan üstün tutulmasının məntiqi nəticəsidir. At qəhrəmandan üstündür Oğuz cəmiyyətində at oğuldan, qardaĢdan, yoldaĢdan üstün tutulduğu kimi, qəhrəmandan da üstün tutulur. ―Kitab‖da at və qəhrəmanın vəhdətdə təsvir olunmasından, birinin digərini tamamlayan qüvvə kimi çıxıĢ etməsindən bəhs etmiĢik. Amma ―Bəkil oğlu Ġmranın boy‖unda bu vəhdətin pozulması müĢahidə olunur. Belə ki, Oğuz cəmiyyətinin ən nüfuzlu söz sahibi Qazan xan Oğuz igidi Bəkilin yox, atın hünərini yüksək qiymətləndi- rir: Qazan bəg aydır: ―Bu hünər atıŋmıdır, əriŋmidir?‖ ―Xanım, 1 Plutarx. Ġsgəndər Zülqərneyn. Bakı,1993, s.94. 2 M.Təkləli. At türkün qanadıdır (―Orlov atları‖nın sirri). Azərbaycanda Atatürk mərkəzi. Bülleten, 1(33), Bakı, 2010, s.60-61. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 118 əriŋdir‖ – dedilər. Xan aydır: ―Yoq, at iĢləməsə, ər ögünməz. Hünər atıŋdır‖, - dedi. Bu söz Bəkilə xoĢ gəlmədi. Bəkil aydır: ―Alplar içində bizi qusqunımızdan balcığa baturdıŋ‖, - de- di...M.Seyidov bu parçada təsvir olunmuĢ hadisənin real və mi- fik səciyyəsini vermiĢdir: ―...Qazan xan ovçu Bəkilə, deyəsən, ovçuluq kultu ilə əlaqədar Bəkilə deyil, ata-at onqonuna üstün- lük verir. Bu mifoloji baxımdan adi hadisə deyildir. Ġki onqon, iki kult – ovçuluq və at kultu qarĢı-qarĢıya durmuĢ, birinə üs- tünlük verilmiĢdir... Bunun iki səbəbi vardır. Biri budur ki, gö- rünür, Bəkilin atı yaxĢı qaçağan imiĢ; ikinci səbəbi isə mifolo- giya ilə bağlıdır. At onqondur... Bəllidir ki, bir çox türk xalqla- rında dağ kultu, dağ tanrısı, meĢə ruhu, kultu ov heyvanlarının himayəçisi, sahibi idi, ov heyvanları onlara məxsus idi. Dağ tanrısının ayğırı varmıĢ. Bu düĢümlü ayğırı kim yuxuda görsəy- miĢ, onun ovu çox uğurlu olarmıĢ. Görünür ki, Qazan xan da Bəkilin atı deyərkən dağ tanrısının ayğırını nəzərdə tuturmuĢ; zaman keçdikcə dağ tanrısının əfsanəvi mifik səciyyəli ayğırı- nın əvəzinə ozan adi, real atı qoymuĢdur‖ 1 . Deməli, Qazanın dilində iĢlənmiĢ ―Hünər atındır‖ cümləsinin semantikasında mifiklik yox, reallıq üstün mövqedədir, daha doğrusu, mifiklik daĢlaĢmıĢ vəziyyətdədir. At, qopuz və yay Oğuz cəmiyyəti müstəvisində ―Kitab‖da at, qopuz və yay sözlərinin intensivliyini təsa- düfi hesab etmək olmaz. Bu da Oğuz igidi üçün təkcə atın yox, həm də qopuz və yayın yüksək dəyərə malik olması ilə bağlıdır: At Oğuz igidinin ən mühüm atributudur: ―Bu at Bəkiliŋdir, biz qaçırız‖; 1 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düĢünərkən. Bakı, 1989, s.239. Язизхан Танрыверди 119 Oğuzlar üçün at və yay ən gözəl, ən dəyərli hədiyyə hesab olunur: Bazırganlar ...Baybörəniŋ oğlıçun bir dəŋiz qulunı – boz ayğır aldılar. Bir ağ tozlu qatı yay aldılar...; Oğuzun çaparı ağ-boz atlıdır: Yemək-içmək arasında Ağ- boz atlu çapar gəldi; ġad xəbər gətirənə hədiyyə kimi at verilir: Xeyir xəbər gətürənə at, ton verəm, qaftanlar geydürəm; ġahbaz atlarım sa- ŋa binət olsun!; Atın hünəri xüsusi olaraq vurğulanır: ―Yoq, at iĢləməsə, ər ögünməz, hünər atındır‖; Zindandan çıxarılmıĢ Oğuz igidi ilk olaraq at və qılıncla təmin olunur: Əgrəgi zindandan çıqardılar... Bir at, bir qılınc verdilər; Xərac kimi həm də at göndərilir: Toquz tümən Gürcüs- tanıŋ xəracı gəldi; bir at, bir qılıc, bir çomaq gətürdilər; Əlində qopuz olan kafir öldürülmür, qopuz müqəddəsdir: Mərə kafər, dədəm Qorqud qopuzı hörmətinə çalmadım; Beyrəyin yayı sirli-sehirlidir: Mərə, Beyrəgiŋ yayı vardır, gətüriŋ!. Heç Ģübhəsiz ki, bu yardımçı qüvvələr sırasında atın rolu əvəzedilməzdir. Amma bu da var ki, situasiyadan asılı olaraq, bu qüvvələrin yerləri dəyiĢə də bilər. ―Kitab‖da atın qopuza dəyiĢdirilməsi, yaxud at verib yay alma dediklərimizə sübutdur: At qopuza dəyiĢdirilir: Mərə ozan, qopuzıŋ maŋa vergil, atumı saŋa verəyim... Qeyd etdiyimiz kimi, bu birbaĢa situasiya ilə bağlıdır: ―Ġgid niyə atı qopuza dəyiĢsin. Belə gərəkdir. Beyrəyin düĢdüyü düyünü yalnız qopuz çözə bilər. Qoç Koroğlu da yağı qabağına tez-tez aĢıq kimi gedərdi‖ 1 ; At yaya dəyiĢdirilir: ...əlümdə qıl kiĢlim, ayğır malı Ayğır verüb aldığım, tozlu qatı yayım. 1 K Vəliyev. Elin yaddaĢı, dilin yaddaĢı. Bakı, 1988, s.93. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|