“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 126 hərəkət deyil (II and). Bu da hər iki andda at müqəddəsliyinin poetik Ģəkildə ifadə olunduğunu göstərir. Ġkinci andın semantik yükü sintaktik bütöv daxilində daha aydın görünür: Mən Qazanıŋ nemətini çoq yemiĢəm, Bilməzsəm, gözümə tursun! Qaraqucda Qazlıq atına çoq yilmiĢəm, Bilməzsəm, maŋa tabut olsun! YaxĢı qaftanların çoq geymiĢəm, Bilməzsəm, kəfənim olsun! Ala bargah otağına çoq girmiĢəm, Bilməzsəm, maŋa zindan olsun! Mən Qazandan dönməzəm, bəllü bilgil! – dedi. Bu sintaktik bütövü uyğun modellər müstəvisində nəzər- dən keçirək: yediyi neməti (çörəyi) yaddan çıxarmaq = nemət (çörək) gözünə durmaq atına mindiyini yaddan çıxarmaq = tabutu olmaq; at = tabut qaftanlarını geyindiyini unutmaq = kəfəni olmaq; qaftan= kəfən otağına ərklə girdiyini unutmaq = zindan olmaq; otaq = zindan Göründüyü kimi, yalnız ―atına mindiyini yaddan çıxar- maq = tabut olmaq, at = tabut‖ modeli müasir düĢüncə tərzinə uyğun deyil. Digər modellərin məna yükü, məntiqə uyğunluğu isə müasir dil müstəvisində asanlıqla anlaĢılır. Məsələn, nəinki geniĢ otaqlar, hətta adi bir otaq da zindan ola bilər; qaftanın kəfən olması da təbii qarĢılanır: hər ikisi ―parça‖ xəttində birləĢir; neməti, çörəyi unudanlara qarĢı gözünə dursun, gözündən gəlsin kimi ifadələrin iĢlədilməsi müasir dilimiz üçün də səciyyəvidir (əlimlə sənə verdiyim duz-çörək sənin Язизхан Танрыверди 127 gözündən gəlsin – Ə.Haqverdiyev). Bu mənada ―Qaraqucda Qazlıq atına çoq yilmiĢəm, Bilməzsəm, maŋa tabut olsun! misralarının semantik yükü ―at = tabut‖ modelini reallaĢdırır ki, bu da qədim türk etnoqrafiyası ilə bağlanır. Məsələn, qəhrəman öldüyü zaman sevimli atları da onlarla birlikdə dəfn olunurdu; qurban kimə aiddirsə, atı yandırıb külünü onunla dəfn edirdilər; ölən (qəhrəman) məhz at belində o biri dünyaya göndərilir 1 . Bu faktlar ―at=tabut‖ modelinə qismən də olsa aydınlıq gətirir. ―Kitab‖da at quyruğunun kəsilməsi də obrazlı Ģəkildə ifadə olunmuĢdur. Məsələn, XII boyda təsvir olunur ki, qəhrəman öləndə atının quyruğu kəsilir, matəm qurulur: Ağ- boz atımıŋ quyruğını kəsiŋ... Qaza bəŋzər qızı-gəlini ağ çıpardı, qara geydi. Ağ-boz atınıŋ quyruğını kəsdilər. Qırq-əlli yigit qara geyüb-gög sarındılar... Burada O.ġ.Gökyayın mənbələrə istinadən söylədiyi bir fikri xatırlatmaq yerinə düĢür: ... Yas əlaməti olaraq ―at quyruğunu kəsmək‖ yerinə ―bağlamaq və ya- xud örmək‖ də vardır. Rəvayətə görə, Beltin türkləri əski za- manlarda ölünün sevdiyi atı yəhərləyib əĢyalarını üzərlərinə bağlayardılar. Sonra atın quyruq və kəkilini qadın saçı kimi hö- rər və öldürüb məzarının üzərinə buraxarlardı. Ġslam tarixçi- lərinin verdiyi məlumata görə, Malazgirt meydan döyüĢünə gedərkən Alp Arslan dəfn mərasimlərində ediləcək adətləri yerinə yetirərək öz əli ilə atının quyruğunu bağlayır. Əsgərləri də onun kimi hərəkət edirlər... At quyruğunun bağlanmasının Ģübhə doğuran bir məsələ olduğu da söylənilir 2 . Bu faktlar da at və qəhrəmanın vəhdətdə olduğunu arqumentləĢdirir. 1 K.Vəlyev. Elin yaddaĢı, dilin yaddaĢı. Bakı, 1988, s.19. 2 O.ġ.Gökyay. Dedem Korkudun Kitabı. Ġstanbul, 2000, s.429. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 128 At belində döyüĢ Qeyd etdiyimiz kimi, qədim türk öz Ģanlı tarixini at be- lində yaradıb. ―Kitab‖da təsvir olunan Oğuz igidləri də məhz at belində qüvvətlidirlər. Oğuz igidi at belində olmayanda yata- yata yanı ağrıyır, dura-dura beli quruyur, atdan uzaq düĢəndə sarsılır, gücsüz görünür. Onun ovu da, sevgi-məhəbbət macə- raları da, toy və yas mərasimləri də at belindədir. Burada türk döyüĢçüsü və at münasibətlərini ―Kitab‖ və ―Koroğlu‖ eposu müstəvisində araĢdıran Ə.Əsgər və M.Qıpçağın bir fikrini xatır- latmaq yerinə düĢür: ―Qədim türklər döyüĢçü, əsgər anlayıĢla- rını atdan təcrid olunmuĢ Ģəkildə qavramırlar. Əsgər anlayıĢı altında məhz atlı döyüĢçünü nəzərdə tuturdular. Məlumdur ki, sonuncu minilliyin ortalarına qədər türklərin piyada döyüĢçüləri yox idi və bu qədim türklərin bənzərsiz həyat tərzi ilə Ģərtlə- nirdi. Kiçik yaĢlarından at üstündə olan türklərin bütün hərbi bacarıqları atla uyğunlaĢdırılırdı. ―At yüyürər, igid öyünər‖ deyimi ən qədim türk hərbi dünyagörüĢündən doğur. ―Kitabi- Dədə Qorqud‖da Qazan xanın Bəkilə irad tutaraq ―at iĢləməsə, igid öyünməz‖ deməsi bu mədəni əlaqəyə söykənir. ―Koroğlu‖ dastanında Qıratla Koroğlunun igidliyi yarı tutulur. Təsadüfi deyil ki, türk xalqlarının qəhrəmanlıq dastanlarında bahadır döyüĢ qabağı həm özünü, həm də atını təqdim edir. Bir çox hal- larda bahadırın atının adı onun adından əvvəl çəkilir. Bahadırla onun atının doğulması və ölməsi motivi də türk dastanlarında geniĢ yayılmıĢdır‖ 1 . ―Kitab‖da at oynadan, at səyirdən, atı dördnala çapan, atı qan-tər içində sürən Oğuz igidlərinin Ģücaətini, yenilməzliyini əks etdirən poetik lövhələr silsilə təĢkil edir ki, bu da səbəbsiz deyil. 1 Ə.Əsgər, M.Qıpçaq. Türk savaĢ sənəti. Bakı, 1996, s.110. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|