“DƏDƏ-qorqud kitabi”nda at kultu
Yüklə 70,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
Язизхан Танрыверди 129 Birincisi, bu, ən azı yuxarıdakı qeydlərlə arqumentləĢdi- rilə bilər. Ġkincisi, Ə.Əsgər və M.Qıpçaq türk atlı döyüĢçüsünün qabiliyyətini mənbələr kontekstində dəyərləndirmiĢlər. Müəllif- lər oxucunun diqqətini Çin nazirinin imperatora yazdığı (e.əv.158-ci ildə) məktuba yönəldirlər: ―Hunlar at üstündə dördnala çaparkən belə ox ata və yay çəkə bilirlər. Cinli atlılar bunu bacarmazlar. Bu, hunların çox uzun zamanlardan bəri da- vam edən qabiliyyətləridir‖. Və bu qabiliyyət onlarda uĢaqlıq- dan tərbiyə olunurdu. Bu tərbiyənin formasını təsəvvür etmək üçün qoyuna minib siçovullara ox atan hun uĢağını yada sal- maq kifayətdir‖ 1 2 . Bu cür faktlar, bir tərəfdən, atlı türk döyüĢçü- sünün bütün dünyada məĢhur olduğunu göstərirsə, digər tərəf- dən, Oğuz igidlərinin at belində döyüĢməsini əks etdirən səhnə- lərin ―Kitab‖da tez-tez təkrar edilməsinin təsadüfi olmadığını təsdiqləyir. ―Kitab‖da təsvir olunur ki, döyüĢ meydanlarında gum- bur-gumbur nağaralar döyülür, qızıl tunc borular çalınır, qopuz səsi at kiĢnərtisinə qarıĢır, Oğuz igidlərinin döyüĢ əhvalı yüksəlir, düĢmənin baĢı top kimi kəsilir, nizələr süstləĢir, qı- lıncların tiyəsi korĢalır, oxların dəmir ucluğu düĢür, Ģahanə atların da nalı düĢür: Gumbur-gumbur nəqarələr dögüldi. Bur- ması altun tuc borular çalındı. Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi... Ol gün bir qiyamət savaĢ oldı, meydan tolu baĢ oldı; baĢlar kəsildi top kibi. ġahbaz-Ģahbaz atlar yügürdi, nalı düĢdi. Ala-ala köndərlər süsəldi. Qara polat uz qılıclar çalındı, yılmağı düĢdi. Üç yeləkli qayın oqlar atıldı, dəmrəni düĢdi... ―Kitab‖da bu cür parçaların çox olduğunu nəzərə alaraq, yalnız bəzi detallara münasibət bildirməklə kifayətlənirik: 1 Ə.Əsgər, M.Qıpçaq. Türk savaĢ sənəti. Bakı, 1996, s.111. «Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу 130 Aruzu atın üstündən yerə salan Qazan ―BaĢını kəs!‖ əm- rini məhz at belində verir: ...Aruza bir köndər urdı. Köksindən yalab dəq ötə keçdi. At üzərindən yerə saldı. QarındaĢı Qara- günəyə iĢarət etdi: ―BaĢın kəs!‖; Qazanın igidliyi həm də ―at belinə yatan‖ kontekstində verilir: Qaragöz atıŋ belinə yatan Qazan! Bu motiv Qazaq Kərəmlə bağlı olan bayatıda daha qabarıq Ģəkildə görünür: Əzizim, Qaçaq Kərəm Mərd oğuldu Qaçaq Kərəm At yalmanına yatan Ġgiddi Qaçaq Kərəm. DüĢmən Oğuz igidlərinin atlarını yaxĢı tanıyır. Məhz bu- na görə də Oğuz igidinin atını görən kimi atın belində kimin ol- masını müəyyənləĢdirə bilmir: ―Bu at Bəkiliŋdir, biz qaçırız‖... Gördi kim, at Bəkiliŋ Bəkil üzərində degil, əmma bir quĢ dəklü oğlandır...; Atı özünə dost, qardaĢ bilən Oğuz igidi onu qan-tər içində sürür ki, məqsədinə çatsın: Altundağı Al ayğırı maŋa vergil! Qan dərlədi çapdırayım səniŋ içün... Oğuz igidi (Ġmran) məqsə- dinə çatır: Oğlan babasına muĢtcı göndərdi, ―qırımım aldum‖ – dedi; Oğuz igidi kafirlə yerdə deyil, məhz at belində döyüĢmə- yə üstünlük verir: ... meydanda buğa kibi süsiĢdilər, köksləri dəlindi, sügüləri sındı, bir-birin alımadılar. At üzərində ikisi qarvaĢdılar, tartıĢdılar...; Qəhrəmanın atlanaraq ova və döyüĢə getməsi ―Kitab‖da xüsusi olaraq vurğulanır: Baybörə bəgiŋ oğlı atlandı, ova çıqdı... Atasınıŋ-anasınıŋ əlin öpdi. Qaraquc atına sıçrayub bindi... Bu cəhət ―Koroğlu‖ eposunda da qabarıq görünür: Язизхан Танрыверди 131 Dəlilərim, bu gün dava günüdü, Atlanın, yaradan bizə yar olsun!; Qəhrəman at belində olmayanda silahdaĢı olan at onu oyadır ki, düĢmənə məğlub olmasın. Sanki at sahibini daim öz belində görmək istəyir: Ayğır yenə oğlanı oyardı... Deməli, qəhrəmanın qələbə çalmasında onun əsas zərbə qüvvəsi olan at həlledici rola malikdir. Bu motiv ―Koroğlu‖ eposunda daha qabarıq Ģəkildədir: Əzizinəm qaĢ qara, Gözlər qara, qaĢ qara, Koroğlunu mərd edən Qıratdı aĢikara; Oğuz igidi at üstündə oturmur, üzəngidə ayaq üstə dura- raq çapır: At üstündə əglənməyüb yortan, Qazan, Səniŋ beliŋ olmuĢ, üzəngiyə dərmiyən diziŋ olmuĢ... Burada iki məsələni xatırlatmaq lazım gəlir: 1. Qazı Bürhanəddin (XIV əsr, hökm- dar-Ģair) minicilik idmanı üçün at üstündə gəzirdi 1 ; 2. Müasir dövrümüzdəki atçılıq idmanının ilkin formalarını yada salır. Belə ki, at çapma yarıĢlarının Ģərtlərinə görə, idmançı çapdığı atın belində məhz ayaq üstə dayanmalı və əyilərək yerdən müxtəlif əĢyalar götürməyi bacarmalıdır. QarĢılaĢdırmalar hər iki detalın birbaĢa ―Kitab‖la bağlandığını göstərir; Oğuz igidi (Qanturalı) at minməkdə, baĢ kəsməkdə özün- dən üstün olan qızla evlənmək arzusundadır: ―... Mən qaraquc atıma binmədin ol binmiĢ ola! Mən qanlu kafər elinə varmadın ol varmıĢ, maŋa baĢ gətürmüĢ ola!‖ Boyun sonrakı hissələrin- dən məlum olur ki, Qanturalı arzusuna çatır: ...Tatlu dəmağ ve- 1 Qazi Bürhanəddin. Divan, 1988, s.7. Yüklə 70,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|