Язизхан Танрыверди
15
və“Dəli Kür” romanı) əsasında bunun türkə gətirdiyi ağrı-acı-
ları göstərir, at igidin arvaddan da çox namusudur – qənaətinə
gəlir. Bu fikrə bir faktı əlavə etmək yerinə düşür. Qazlı Timofey
yazır ki, “Saçını (yəni quyruğunu və yalını) qırxanda madyan elə
zənn edir ki, onu soyundurub cinsi əlaqəyə cəlb edirlər, zorla-
yırlar”.
1
4
Ə.Tanrıverdinin qorqudşünaslığa gətirdiyi bir yeniliyi də -
“Minərsən tabutum olsun” qənaəti ilə bağlı gəldiyi qənaəti bir
qədər tamamlamaq istəyərdim. “At=tabut” modeli həqiqətən
qədim dünyada, o cümlədən türklərdə işlənmişdir. Xristianlığa
aid İoan Boqoslovun Açıqlamasında deyildiyi kimi, şimalda
yaşayan xalqlarda ağ at - fəlakət, müsibət və taun, kürən at –
müharibə, qara at – aclıq, solğun at – ölüm idi. Sonuncudan əv-
vəlki qənaətlər, ola bilsin ki, atlı tayfaların şimallıların üzərinə
sonsuz basqınları zamanı gəlinən subyektiv qənaətdir. Əski
türklərdə, o cümlədən Azərbaycan türklərində isə “at=tabut”
modeli o biri dünya ilə əlaqə yaratmaq demək idi. Belə ki, b. e. ə.
IV minilliyə aid Qax bölgəsində yerləşən Sarıca-Minbərək ilkin
yaşayış məntəqəsində kurqan aşkarlanmış, burada meyiti kəfən
əvəzinə, at dərisinin içində dəfn etmişdilər
2
5
. Ölünün dəriyə
bükülməsi adətini xarici ölkə alimlərinin yazdıqları kimi, torpa-
ğa xəstəlik yayılmasının qarşısını almağa yönələn tədbir şəklində
götürmək mümkündür. Lakin ritualı icra edən ulu əcdadlarımızın
əsas məqsədi bu deyildi. Ona görə ki, qədim türklərə məxsus
kurqanda ölünü hələ dünya işığına göz açmamış körpənin ana
bətnində yerləşdiyi şəkildə dəriyə büküb basdırmışdılar. Bu,
əslində Azərbaycanda qədim türk toplumları arasında kök salan
totemist təsəvvürlərin mövcudluğunu göstəririr. Müqəddəs hey-
vanın dərisinə ana bətnində yetişdiyi formada bükməklə ölünü
1
4
Тигрица и грифон: Сакральные символы животных. –СПб.: «Петер-
бургское Востоковедение», 2002, стр. 165.
2
5
Azərbaycan Respublikası EA Tarix və Etnoqrafiya Ġnstitutu ġəki Arxeolo-
giya-folklor qrupunun 1998-ci ildə gördüyü iĢlərin hesabatı, s. 10.
«Дядя Горгуд китабы»нда ат кулtу
16
məhz öz yaradıcısına qovuşdurduqlarına və o dünyada onun
hami totem – at, öküz tərəfindən şər qüvvələrdən qorunacağına
inanırdılar.
Qədimlərdə dəriyə bükmə ritualının misirlilərdə də möv-
cudluğu arxeoloji qazıntılarla aşkarlanmışdır. V.Y.Propp bunu
ilkin mumiyalama təşəbbüsü kimi qiymətləndirən ingilis etnoq-
rafı Bacla razılaşmır, o səbəbdən ki, dəfn ritualının sonunda
ölünü deyil, mərasimin aparıcısı olan kahini öküz, yaxud inək
dərisinə bürüyürdülər. «Totemin dərisinə girib çıxmaq»la kahin
özünün kamilləşdiyini zənn edir və böyük canfəşanlıqla mərasi-
mə yekun vururdu. Misirlilərin mifoloji təsəvvürünə görə, də-
rinin içərisinə girib çıxan insan yenidən doğulur. Onlar elə zənn
edirdilər ki, allahlar da belə edirlər. Anibus Osirisin öküz dəri-
sindən keçmişdi. Onun əbədi yaşayacağı qənaəti buradan doğ-
muşdu.
Maraqlıdır ki, qurbankəsmə də «ölünün dəriyə bükülməsi»
ritualından meydana gəlmişdir. Belə ki, ilk vaxtlar heyvanları
ona görə kəsirdilər ki, onların ruhlarını dərisinə bürüdükləri
ölülərə ötürə bilsinlər. Başqa sözlə, qurban kəsilən heyvanın
qalan ömrünü ölüyə bağışlasınlar.
Heyvan dərisinə bükülərək o biri dünyaya getmə inanışına
«Tələtin nağılı»nda da rast gəlirik. «Tacir Məlik bir dağın əlçat-
maz, ünyetməz zirvəsində çoxlu ləl-cəvahirat yerləşdiyini bilir.
Tez-tez dəvələrini yükləyib ora gedir. Bir yabının qarnını yarıb
nökərliyə götürdüyü uşağı orada gizlədir. Nəhəng, ac quşlar
cəmdəyi göyə qaldırıb ləl-cəvahirat olan yerə aparır. Tacirin
tapşırığı ilə nökər yabının qarnından çıxır və kisələri qızılla dol-
durub aşağı atır. Bundan sonra uşaq tacirin nəyinə lazımdır?
Onu oradaca qoyub geri qayıdır”.
Bu epizodda ulu babalarımızın ən əski dəfn mərasiminə
işarə vardır. Qeyd etdiyimiz kimi, lap qədimlərdə ölüləri heyvan
dərisinə bükürdülər. Bəs həmin adətin «Tələtin nağılı»ndakı
epizodla əlaqəsi nədədir? İnanca görə, ölünü heyvan dərisinə
Язизхан Танрыверди
17
ona görə bükürdülər ki, o biri dünyaya rahat gedə bilsin. At
dərisi ölülər dünyasını bu dünya ilə birləşdirən vasitə – körpü
sayılırdı. Nağılda heyvan dərisində gizlədilən uşaq quşlar
tərəfindən elə yerə atılır ki, orada insan sümükləri qalaq-qalaq-
dır. Oraya sağ düşən gec-tez ölməlidir. Və maraqlıdır ki, dünya
xalqlarının əksəriyyətinin dəfn rituallarında ölünün heyvan dəri-
sinə bükülməsinə təsadüf edilir. Guya insan ölmür, dünyasını
dəyişirdi. Çox hallarda totem saydıqları heyvanın qarnını yarıb
ölünü onun bədənində yerləşdirirlər, ya da heyvan və quşun bir
hissəini, heyvanlarnın kəsilmiş başını, quşların qanadlarını,
lələklərini onun üstünə qoyurdular. Bu da belə izah olunurdu ki,
totem mərhumu o biri dünyada şər qüvvələrdən qoruyacaq. Bu
dəfn adəti ilə misal gətirdiyimiz epizod arasındakı oxşarlıq göz
qabağındadır. Fərq ondadır ki, dəfn rituallarında ölünü dəriyə
bükürlər, nağılda isə sağ adam at dərisinə bürünür, lakin getdi-
yi yerdə onu ölüm gözləyir. Ritualın məzmununa uyğun olaraq
Tələt ölmür, çünki o, qarnına girdiyi at – totem tərəfindən qo-
runurdu.
Maraqlıdır ki, dövlət səviyyəsində atın əbədiləşdirilməsi –
Bakı şəhərində Qıratın belində Koroğlunun abidəsinin açılış
lentinin ölkə Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən kəsilməsi,
yeniləşmiş metro stansiyasına Koroğlunun adının verilməsi
kitab tamamlanan ərəfəyə düşüb. Deyilənlərə onu da əlavə
edim ki, xalq alimlərimizdən bu cür araşdırmalar gözləyir,
çünki Əzizxan Tanrıverdi türkün elə cəhətlərini açıb göstərdi
ki, onlarla hər birimiz qürrələnə bilərik.
Ramazan Qafarlı
filologiya elmləri doktoru, professor,
ADPU-nun “Dədə Qorqud” elmi-tədqiqat
mərkəzinin müdiri
Dostları ilə paylaş: |