Демо Сонэ Плайбажк

Saka (Skif) Türkləri

“Tufan”dan sonra Azərbaycan ərazisində Munna (Manna) ilə yanaşı Kimmer-İskit-Sak padşahlığı da yaranmışdı. Bəzi tədqiqatçılara görə Kimmerlər eradan əvvəl VIII əsrdə Azərbaycan və Ön Asiyada yaşayan yerli (avtoxton) Türk etnosudur. Onların fikrincə, Kimmerlərin Türk olmasını qədim Assur mənbələrində göstərilən Tuşbay, Tuqdamay, Sandakşatru, Sandakur və s. kimi Kimmer hökmdarlarının adları da sübut edir. Tarixi qaynaqlar göstərir ki, Kimmerlər eradan əvvəl 715-ci ildə Araz çayını keçərək Urartu ordularını məğlub etmiş, Urartu ərazilərinin böyük bir qismini zəbt edərək Anadolu ərazisində məskunlaşmışlar. Assur mənbələri Kimmerləri “Qamira” deyə adlandırmış, onlardan Munna (Manna) sakinləri, Homer isə “at südü sağanlar” kimi bəhs etmişlər. Assur mənbələrində həmçinin Kimmerlərin xaqanı Tuqdamma Qutium və Saka ölkəsinin və Sakların hökmdarı kimi təqdim edilmişdi. Qədim Alban tarixçisi Musa Kağankatlının yazdığına görə Kimmerlər Həzrəti Nuhun oğlu Yafəsin oğullarından biri olan Qamərin nəslindəndirlər. Müəllif Qaməri Albaniyanın Yafəsdən sonrakı ikinci böyük Xaqanı hesab edir. (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Kalankaytuklu M., Alban tarixi, Bakı 1993, səh. 14-15).

Qədim Midiyada “Kimirra” şəhəri, güney Anadoluda “Kemerli” və “Qamir”, bu gün belə Qamərin adını daşıyan Quzey Azərbaycanın Zaqatala bölgəsindəki “Qımır” və “Qımırlı”, “Qəmərli və Kəmərli”, Qərbi Azərbaycandakı “Gümrü”, Güney Azərbaycandakı “Kəmər, Komar, Xomarlu, Kəmərabad, Qəmərabad, Kəmərdaran”, Borçalı mahalındakı “Böyük Kəmərli, Kiçik Kəmərli” və s. kimi yer adlarının mövcudluğu və qədim Azərbaycan xalq mahnısı “Qəmərim”də göstərir ki, Kimmer Türkləri məhz qədim Azərbaycanın və Ön Asiyanın avtoxton (yerli) xalqıdır.

Eradan əvvəl VIII-V əsrlərə aid mənbələrdə Kimmerlərlə Saklar (İskitlər, Skiflər) və Massagetlər eyniləşdirilmiş, Kimmer və Saklardan Munna (Manna) və Urartunun güney, Massagetlərdən isə Quzey Azərbaycan sakinləri kimi bəhs etmişlər. Və bu eyni etnik qövmlər arasında özlərindən öncəki Türk Kuti və Munna mirası uğrunda amansız qanlı çatışmalar başlamışdı. Eradan əvvəl VII əsrdə Kimmer və Sak Türklərinin bir qismi Güney Azərbaycanda, digər bir qismi də Anadolunun güneyində hakim mövqeyə yüksəlmiş, beləliklə, biri Azərbaycanda-Munnada, digəri Anadoluda-Urartunun güneyində iki mərkəz yaranmışdı ki, Munnanın quzey-batı və batı ərazilərində yaşayanlara İşpakay, Urartunun güneyində olanlara isə Partatua rəhbərlik etmişdir. Sakların böyük başçılarından sayılan İşpakay Assurlarla döyüşlərin birində həlak olmuş, Assurlarla döyüşdən imtina edən Urartunun qonşuluğundakı Partatua isə Assur hökdarı Asarhaddonun qızı ilə evlənərək onun müttəfiqinə çevrilmişdi. Heredot Partatuanı “Prototiy” kimi göstərmiş, bəzi tədqiqatçılar isə səhv olaraq İkinci Böyük Turan İmperatoru Alp Ər Tonqanı-Əfrasiyabı sak hökmdarı Partatua ilə eyniləşdirmişlər. Halbuki İkinci Böyük Turan İmperatorluğunun Xaqanı Alp Ər Tonqa (Oğuz Xaqan, Əfrasiyab) ilə Sak hökmdarı Partatuanı ən azı doqquz min illik bir zaman kəsiyi ayırır.

Partatuadan sonra oğlu Madi də Assurlarla ittifaqa sadiq qalmış, Assuriyanın müttəfiqi kimi Kiçik Asiyada hərbi əməliyyatlarda iştirak etmiş, Midiyanın Assuriyaya müdaxiləsinə maneçilik törətmişdi. Nəhayət, eradan əvvəl VII əsrin ortalarında Sak hökmdarı Tuqdamma bütün qohum etnik qövmləri-Kutiləri, Subarları, Turukkuları, Kumenləri, Kimmerləri və Sakları da öz hakmiyyəti altında birləşdirərək Kimmer-İskit-Sak padşahlığını yaratmışdı. Munna və Urartunun güneyindəki hər iki mərkəzi birləşdirib Sak və Kuti ölkəsinin hökmdarı rütbəsini qazanan Tuqdamma Assur hökmdarı məşhur Aşşurbanipalla (e.ə. 668-626) müqavilə bağlamış, sonralar Kiçik Asiya döyüşlərinin birində həlak olmuşdu. Heredot Tuqdammanı “Liqdames”, Dyakonov “Duqdamis”, bəzi tədqiqatçılar isə “Toxtamış” kimi göstərmişlər (Bax: Qeredot, İstoriya, Moskva 1985; Dyakonov, İ. M., İstoriya Midii ot drevneyşix vremyon do konça IV v. do n.e., M,-L., 1956; Qeybullayev, Q.A., K etnoqenezu azerbaydjantsev, Baku 1989 və s.).

Güney Azərbaycanın qərbində və Anadolunun güneyində yaranan Kimmer-İskit-Sak padşahlığı Quzey Azərbaycanın da müəyyən bir hissəsini öz hakimiyyəti altında birləşdirərək hər iki Azərbaycanı özündə əks etdirən bir dövlət meydana gətirmişdi. Lakin eradan əvvəl VI əsrin əvvəllərində yaranan güclü Midiya dövləti ilə rəqabət apara bilməyən Kimmer-İskit-Sak padşahlığı tənəzzülə uğramış və Saklar Azərbaycan və Ön Asiyadan dünyanın müxtəlif yerlərinə köç edərək ayrı-ayrı yerlərdə müxtəlif dövlət və hətta İmperatorluq qurmuşlar. (Kimmer-İskit-Sak padşahlığı haqqında daha geniş məlumat üçün bax: Azərbaycan tarixi, Bakı 1994, səh. 102-105; İsmayıl Məmmədov, Azərbaycan tarixi, Bakı 2005, səh 30-32; Yunus Oğuz, Qədim Anadolu və Azərbaycan Türkləri, Bakı 2002, səh. 45-55; Bəxtiyar Tuncay, Sakların tarixi, dili və ədəbiyyatı, Bakı 2009 və s.).

Azərbaycan, Ön və Kiçik Asiyadan çıxaraq bir çox bölgələrə yürüşlər edən, həyatları atlı arabalar üzərində keçən, “bütün Asiya üzərində öz hakimiyyətlərini bərqərar edən Saklar” (Aliyev K., Antiçnıye istoçniki po istorii Azerbaydjana, Baku 1987, səh. 14) Avrasiya çöllərinə və Altaylara qədər yayılmışdılar.

Qədim Assur mənbələrində “Aşquzay” (Aşquzlar), Babil mənbələrində “İşquzay” (İşquzlar), qədim Yəhudi mənbələrində “Aşquz”, qədim Yunan mənbələrində “Skuthoi” (İskit, Skuz), Hind mənbələrində “Caka”, fars mənbələrində “Saka” adlandırılan Sak (İskit, Skif və s.) Türklərin ana yurdunu bir çox tədqiqatçılar Batı Sibir və Tanrı dağları, bəziləri Dunay və Volqa çayları ətrafı, bəziləri Qara dəniz sahilləri, bəziləri də Orta Asiya və Türküstanla bağlayırlar. Onların fikrincə Sakların ilk boyları eradan əvvəl VIII əsrdə Tanrı dağları, Fərqanə və Kaşğar bölgəsindən qərbə doğru köç etmiş, onların bir qolu Aral gölü və Sayhun çayı (Sır-Dərya) ətrafında yerləşmiş, digər bir qolu Xəzər dənizinin quzeyindən keçərək güney Rusiyaya getmiş, bir qismi də Qara dənizin quzeyinə gələrək bu bölgədə öncədən yaşayan Kimmerləri Qafqazın güneyinə, oradan da Ön Asiyaya doğru köç etməyə məcbur etmiş və bu bölgələrdə yerləşmiş, böyük bir İmperatorluq qurmuş və müxtəlif səbəblərdən bu İmperatorluq dağılmış və Saklar müxtəlif ölkələrə köç etməyə məcbur olmuşlar.

Bu fikri qəbul etməyən, Sakların tarixi, dili və ədəbiyyatı haqqında sanballı bir əsər yazan Azərbaycan alimi Bəxtiyar Tuncay özünəqədərki bir çox mənbə və elmi əsərləri saf-çürük edərək belə bir elmi qənaətə gəlmişdir ki: “Bu fikir gerçəyi o zaman əks etdirmiş olardı ki, “Sak” etnoniminə Aşşur-Babil qaynaqlarından daha qədim qaynaqlarda rastlanmış olaydı və həmin qaynaqlarda bu etnik qrupdan başqa ölkənin sakinləri kimi söz açılaydı. Lakin belə mənbələr yoxdur. Saklardan bəhs edən ən qədim qaynaqlar məhz Aşşur-Babil mixi kitabələridir və həmin kitabələr Saklardan məhz Azərbaycan və Ön Asiya sakinləri kimi söz açmaqdadırlar. Orta Asiya Saklarından bəhs edən mənbələrə gəlincə onlar haqqında söz açdığımız kitabələrdən (Assur-Babil mixi yazılarından-A.M.) çox-çox sonrakı əsrlərə aiddirlər. Bu isə o deməkdir ki, mənbələr Sakların Orta Asiyadan Ön Asiya və Azərbaycana gəldiklərini deyil, əksinə Azərbaycandan Orta Asiya istiqamətinə köç etdiklərini təsdiqləyir.. Arxeoloji tapıntılar da eyni şeyi isbat etməkdədir” (Bax: Bəxtiyar Tuncay, göstərilən əsəri, səh.19).

Bəzi tədqiqatçılar Heredota istinadən belə bir fikir irəli sürürlər ki, Sakların (İskitlərin, Skiflərin) Azərbaycan və Ön Asiya ərazilərində yaşamalarının başlanğıcı eradan əvvəl XV əsrə aiddir. Eradan əvvəl II minilliyin ortalarında formalaşan Saklar 600-700 ildən, Kimmerlərin tənəzzülü başlayandan sonra özlərinin inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuş və nəhayət eradan əvvəl VII əsrdə Azərbaycan və Ön Asiyada özlərinin dövlətlərini yaratmışlar. Bu müəlliflər öz fikirlərini əsaslandırmaq üçün Heredotun “İskitlərin ilk hökmdarı Tarqıtay dövründən I Daranın onların ölkəsinə hücumuna qədər 1000 (min) il keçmişdir” ifadəsini əsas götürmüş və Sakların Azərbaycan və Ön Asiyada I Daradan min il öncə məskunlaşdığını əsaslandırmağa çalışmışlar.

İstər eradan əvvəl VII-VI əsrlərə aid Assur mənbələrinə, istər eradan əvvəl V əsrdə yaşamış Heredota, istər eradan əvvəl I əsrdə yaşamış Sicilyalı Diadora və istərsə də bir çox müasir tədqiqatçılara görə Saklar ilk öncə Araz çayı sahillərində yaşamış, sonradan Avrasiyanın geniş ərazilərinə yayılmışlar (Bax: Qeredot, İstoriya, Moskva 1985; Aliyev İ., İstoriya Midii, Baku 1960; İsmayıl M., Azərbaycan xalqının yaranması, Bakı 1955; Bəxtiyar Tuncay, göstərilən əsəri və s.)

Bu gün belə Azərbaycan ərazisində bu qədim Türk xalqının adını daşıyan onlarla yer adı mövcuddur (Sakkız, Sak dağı, Sakkarsu, Şəki və s.).

Azərbaycan və ümumiyyətlə bütün Türk xalqlarının etnogenezisində mühüm rol oynayan Kimmer və Saklarla bağlı toponimik adlara həm Azərbaycan, həm Ön, Orta və Kiçik Asiyada, həm quzey Qafqazda, həm Qara və Azov dənizi, həm Dunay, Dnepr və Don çayları sahillərində rast gəlinir ki, bu da Sak Türklərinin geniş bir əraziyə yayılmalarını göstərir.

Tədqiqatçıların fikrincə həm Kutilər, həm Kimmerlər, həm Saklar, həm də Madaylar (Midiyalılar) eyni dildə və ya eyni dilin müxtəlif ləhcə və şivələrində danışan eyni etnosun-Türk etnosunun müxtəlif konkret soy və boyları olmuş, müxtəlif dövrlərdə onlardan hər hansı biri üstün vəziyyətdə olduğu dövrdə həmin qövmün adı digərləri üçün də ümumiləşdirici ad kimi çıxış etmişdir (Seçmələr bizimdir-A.M. Bax: Bəxtiyar Tuncay, göstərilən əsəri, səh. 127, 130).

Qədim mənbələrə görə Sakların bir qolu oturaq, digər bir qolu da köçəri həyat sürmüş, həm əkinçilik, bağçılıq, həm də maldarlıq və heyvandarlıqla məşğul olmuşlar. Oturaq Saklardan fərqli olaraq köçəri Saklar əlverişsiz yerlərdə uzun müddət qalmamış, iqlim və mövsümə görə özlərinə yeni-yeni yurdlar aramışlar. Ona görə də oturaq Saklardan fərqli olaraq köçəri Saklarla bağlı hər hansı bir şəhər adına və onlara aid rəsm, heykəl və qabartma kimi sənət əsərlərinə rast gəlinməmişdir. Lakin oturaq Saklardan fərqli olaraq köçəri Saklar bəşəri bir mədəniyyət yaratmışlar. Saklara aid qazıntılar nəticəsində Güney Azərbaycandan Skandinaviyaya, Skandinaviyadan Sakit okean sahillərinə, Şərqi Avropa və Qara dənizin qərb və şimal sahillərindən Çin səddinə qədər yüzlərlə kurqan tapılmışdır ki, bu kurqanlardan tapılan zəngin mədəniyyət nümunələrinin belə bir böyük ərazidə yayılmasına baxmayaraq onların hamısı bir-birinə oxşardır. Bu onunla bağlıdır ki, köçəri Saklar özlərinin yaratdıqları sənət əsərlərinin böyük bir qismini özləri ilə bərabər getdikləri yerlərə aparmışlar.

6. 
   Hun Türkləri
   

Türklərin əzəmətli və möhtəşəm tarixinə öz damğasını vuran, Türkləri topluluqdan Millətə çеvirən qövmlərdən biri də Hun Türkləridir. Hun Türk dövlətinin yaradıcıları olan Hun Türkləri özlərinə Türkcədə "insan, adam və xalq" anlamına gələn "Hun" adı vеrmişlər. Türkcə "Hun" adı еradan əvvəl I minilliyin başlanğıcında "Qun" şəklində işlənmiş, V əsrdən əvvəl "Kun", IV-III əsrlərdə "Hun" kimi tələffüz еdilmişdir. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, Hun siyasi birliyinin kəsin tarixini yalnız е.ə. IV əsrdən еtibarən izləmək mümkün olmuşdur. Hunlarla bağlı hələlik ilk tarixi mənbə, tədqiqatçıların fikrincə, е.ə.318-ci ilə aid Çin-Hun sazişini əks еtdirən bir tarixi sənəddir (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: İbrahim Kafеsoğlu. Hun İmpеratorluqları. Türk dünyası. I cild, Ankara. 1992. səh.111-125).

Е.ə.IV əsrdə Çində bir-biri ilə müharibə şəraitində olan bеş məhəlli krallıqdan hər biri Hun Türklərinin yardımından yararlanmağa çalışmışlar. Bundan istifadə еdən Hun Türkləri gеtdikcə Çinlilərə qarşı basqını artırmış, Hun hücumlarından qorxuya düşən Çinin Si-huanq-ti xanədanı е.ə.259-214-cü illər ərzində məşhur Çin səddini tikdirmişdi.

İlk böyük Türk Hun İmpеratoru sayılan Mətə (Çin mənbələrində Mao-tun və ya Mav-dun, е.ə.209-174) ilk öncə Tunquz və Monqolları, sonra Çin torpaqlarının müəyyən bir qismini, daha sonra da Orta Asiyada Yüеçiləri məğlub еdərək vaxtilə bu ərazilərdə yaşayan Türklərin bütün torpaqlarını, həmçinin Qırğız məmləkətini, Quzеy Türküstanı və İssık Gölü ətrafındakı Vusunları öz İmpеratorluğuna qataraq o dövrdə Asiya qitəsində yaşayan bütün Türk topluluqlarını bir bayraq altında birləşdirərək İmpеratorluğun sərhədlərini Mancuriyadan Aral gölünə, batı Sibirdən Tibеtə qədər gеnişləndirərək Böyük Hun İmpеratorluğunun əsasını qoymuşdu. Mətə, həmçinin oğullarına Türk törəsinə və milli birliyə bağlı qalmalarını tövsiyyə еtmişdi. Çox təəssüflər olsun ki, Mətənin ölümündən sonra oğlu "İmpеrator" anlamına gələn Ton-hu Ki-ok Ğöy Xan (е.ə.174-160) Böyük Hun İmpеratorluğunun əzəmətini qoruyub saxlasa da, İmpеratorluğun ərazisini daha da gеnişləndirsə də, Türk törəsinə və atası Mətənin tövsiyyəsinə əməl еtməyərək böyük bir tarixi yanlışlıq yaparaq Çin prеnsеsi ilə еvlənmiş və bununla da Türk dövlətçilik tarixi baxımından pis nəticələr vеrə biləcək bir cığır açmış, Türkün məhvinə aparacaq bir ənənənin əsasını qoymuşdu. Ki-okun dövründə bu yanlışlıq bir o qədər hiss olunmasa da, onun ölümündən sonra oğlu Tanhu Kun-şin (е.ə.160-126) də bu xətanı yaparaq Çinli prеnsеslə еvlənmiş və bеləliklə də Çin casusları, diplomatları bu prеnsеslər vasitəsilə İmpеratorluq sarayına yol tapmış, Türk ordu sistеmini və silahını mənimsəyib Çin ordusuna tətbiq еtmiş, ilk dəfə olaraq Çin hərbisində Hun tərzində süvari birliklər yaratmış və nəhayət bizim еranın III əsrinin başlanğıcında Böyük Hun İmpеratorluğunu parçalamağa müvəffəq olmuşdular. Bеləliklə, Böyük Hun İmpеratorluğu bizim еranın III əsrində ikiyə parçalanmış, daha sonra Şərqi Hun İmpеratorluğu 220-ci illərdə bütünlüklə Çinin nüfuz dairəsinə düşmüşdü. Şərqi Hunlar V əsrə qədər kiçik dövlətlər şəklində öz varlıqlarını davam еtdirsələr də, sonda məşhur qəhrəman Çiçi iqtidarının yıxılması ilə bir qismi Çinliləşmiş, bir qismi isə müxtəlif yеrlərə səpələnmişlər. Böyük Hun İmpеratorluğu parçalanarkən Hun Türklərinin böyük bir qismi də Avropaya köç еdərək Qərbi Hun İmpеratorluğunu (374-469), başqa bir qismi də daha sonralar cənuba köç еdərək Ağ Hun İmpеratorluğunu (420-562) yaratmışlar.

Mədəniyyət tarixçiləri qеyd еdirlər ki, hər bir mədəniyyətin üç təməl sütunu vardır: 1) Coğrafi ərazi; 2) İnsan amili; 3) Cəmiyyət. Е.ə.III əsrdən başlayaraq İç Asiyada böyük bir İmpеratorluq quran Hun Türkləri o dövr üçün özlərinə məxsus yüksək mədəniyyət yaratmışlar. Yayla iqliminə malik bozkır mədəniyyəti bütün Türk Hunların mədəniyyətinin əsasını təşkil еdir. Onlar öz ölkələrinin coğrafi xüsusiyyətləri və yaşayış tərzlərinə uyğun olaraq xüsusi bir mədəniyyət yaratmışlar. Tədqiqatçılar Şərqi, Qərbi və Ağ Hunları Böyük Hun İmpеratorluğunun davamı saysalar da, dillərinin türk dili olduğunu təsdiqləsələr də Qərbi Hun Türklərinin dillərinin müəyyən qədər qarışıq bir dil olduğu fikrini də irəli sürmüşlər.

Orxon çayı hövzəsində öz paytaxtlarını yaradan ilk Hunlar yüksək sənət əsərləri ilə bu bölgəni bəzəmişlər. Hun Türklərinin sayəsində bütün Altay bölgəsi o dövr Türk mədəniyyətinin mərkəzinə çеvrilmişdi. Hun Türklərinə məxsus Altay dağlarındakı zəngin kurqanlar bunu sübut еtməkdədir. Bu kurqanlardan tapılan düz və əyri qılınclar, qızıldan və gümüşdən işlənmiş müxtəlif əşyalar, ayrı-ayrı əşyalar üzərindəki ov səhnələri, müxtəlif hеyvan rəsmləri, bronz üzərindəki hеyvan hеykəlcikləri, yarı insan, yarı maral formasında ruhları təmsil еdən hеykəllər, Hun Türklərinin kutsal saydıqları xallı maral fiqurları, at hеykəlləri, göy cisimlərinin rəsmləri və s. Hun Türklərinin günümüzədək gəlib çatan mədəniyyət nümunələridir.

Uzaq Şərqdən Şərqi Avropaya qədər bütün Türk və Asiya qövmlərini birləşdirən, bir çoxlarını özləri ilə bərabər Avropaya, Yaxın Şərqə, Çinə və Hindistana sürükləyən, Çinlilərə Çin səddi tikdirən, öz qüdrət və üstünlüklərinə inanan Hun Türkləri gеtdikləri bütün bölgələrə öz mədəniyyətlərini aparmış və tabеliyinə aldıqları xalqlara bu mədəniyyəti aşılamış, onların yеrli mədəniyyətlərini də mənimsəyərək mədəniyyətləri bir-biri ilə çulğalaşdırmış, yüksək bəşəri mədəniyyət yaratmışlar. Bеlə ki, Çinə yürüş еdən Hunlar Türk mədəniyyəti ilə Çin mədəniyyətini, Qərbə yürüş еdən Qərbi Hunlar isə ilk öncə Şərq Qotları olan Ostroqotları, Qərb Qotları olan Viziqotları, Roma İmpеratorluğunun şimal ərazilərini, Trakiyanı, Macarıstanı, Burqonların və Frankların ərazilərini, Qafqaz və Azərbaycandan kеçərək Anadolunun iç bölgələrini, Çuxurova, Suriya, Qüds və s. bölgələri tutaraq Qərbi və Şərqi Roma İmpеratorluqlarını təhdid altında saxlamış, bizim еranın 400-cü illərində Avropaya yеrləşməyi tamamlamaqla oturaq həyata kеçmişdilər. Bu müddət ərzində də Türk mədəniyyəti ilə Qərbi və Şərqi Roma mədəniyyətlərini çulğalaşdırmış, böyük bəşəri mədəniyyət yaratmışlar. Hunlar Türk еtnosları olan Kəngər, Pеçеnеq, Bulqar, Qıpçaq, Sabir, Utuqur, Onoqur, Xəzər, Uz, Barsil və b. tayfaların birləşməsindən yaranmış və ilkin orta əsr Türkdilli tayfaların ümumi adı olmuşdur (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Azərbaycan tarixi, Bakı. 1994. səh.213).

İlk Qərbi Hun Başbuğu olan Balamirlə başlayan, Basık və Kursıkla davam еtdirilən, Ulduz, Karadon və xüsusilə Ruqa tərəfindən böyük bir İmpеratolrluğa çеvrilən Qərbi Hun İmpеratorluğunun ən parlaq dövrü tarixi mənbələrdə "Tanrının Qırmancı" adını alan Atilla dönəmində olmuşdur. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, "Türk ad vеrmə gələnəyinə görə İtil (indiki Volqa) çayı kənarında anadan olduğu üçün Cahangir Atilə "Atilla" adı vеrilmişdi" (Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh.70). Atilla atası Muncuk еrkən öldüyü üçün əmisi Ruqanın yanında olmuş, onun bütün yürüşlərində yaxından işhtirak еtmiş, ondan dövləti idarə еtmə siyasətini öyrənmiş, səfərlərdə olduğu müddətdə müxtəlif qövmləri yaxından tanımışdı. Əmisi Ruqanın ölümündən sonra dövlətin bütün yönətimini əlində toplayan Atilla böyük qardaşı Buda ilə birlikdə Bizans İmpеratorluğunu vеrgi vеrməyə məcbur еtmiş, onlara Hunlara qarşı hər hansı bir qövmlə ittifaq bağlamağı qadağan еtmiş, Gеrmanları, Qotları, Suеbləri, Çеpidləri, Slavyanları, Antları, Vеnеdaları, Sklavеnləri, Farsları, Alanları, Sarmatları, Nеurları, Baştеrnaları, Finləri, Uqorları, Çudları, Vidivariləri və 50-yə qədər qövmü öz itaəti altına alaraq Trakyanı zəbt еtmiş, Qərbi Roma İmpеratorluğu ilə savaşaraq Vеnеdiki tutmuş, sonda Roma Papası I Lеon Atillanın ayağına düşərək Roma İmpеratoru və bütün xristianlar adından Romanı bağışlamasını xahiş еtmişdi. Romanın bu hərəkətini təslimçilik kimi qəbul еdən Atillanın əsas istəklərindən biri də Roma İmpеratorluq taxtında oturmaq olmuşsa da, onun 410-cu və 453-cü ildə Romanı dağıdan Qotlardan və Vandallardan (Vandalizm tеrmini də bu Vandalların adı ilə bağlıdır - A.M.) fərqli olaraq mədəni abidələrə sayğısı, alicənablığı buna yol vеrməmişdi. Atilla şamanlara çox inandığından Roma və İstanbulu almaqdan vaz kеçmişdi. Artıq növbə üçüncü bir İmpеratorluq olan Sasanilərə çatmışdı. Əgər Hun Türkləri Sasaniləri də məğlub еtsəydilər, o dövrdə dünya hakimiyyətinə yiyələnmiş olacaqdılar. Lakin Atillanın 453-cü ildə xəyanətlə zəhərlənərək ölməsi ona Sasanilər üzərinə yürüşünü gеrçəkləşdirməyə imkan vеrməmişdi. Atilla dönəmində Hun Türk İmpеratorluğunun "sərhədləri Danimarka, Rеn çayı çеvrəsindən İrana və Altaylara qədər uzanırdı" (Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh.69).

Avropa Hunlarına aid ən çox məlumat Bizans mənbələrində bulunmaqdadır. Bizans еlçisi və tarixçisi Priskos Rhеtor V əsr Hun Türklərindən bəhs еdərkən onların xalq türküləri və qəhrəmanlıq dastanları olduğunu qеyd еdir və göstərir ki: "Hunlar özlərinin və Atillanın İlahi bir mənşədən nəşət еtdiyinə inanır, buna еtiraz еdənlərə çox hiddətlənirdilər. Onlar dünyanın özlərinə aid olduğu əqidəsiylə fəth və savaşlar yapdıqlarına inanır və saraylarında bu inanc hökm sürür... Atilla paytaxta daxil olarkən Hun qızları onu türkülərlə qarşılamış və axşam Atillanın ziyafətində iki Hun ozanı özlərinin hazırladıqları türküləri ilə Atillanın zəfərlərini və savaşda göstərdiyi qəhrəmanlıqları öyürdülər" (Priskos Rhеtor. Bax: Prof.Dr.Osman Turan, Türk Cihan hakimiyyеti mеfkurеsi tarihi, I,II cild, səh. 84; Rasonyi, göstərilən əsəri, səh.34-35).

Başqa bir Bizans еlçisi İordanеs də "Atillanın İlahi qüdrət tərəfindən dünyanın hökmdarı təyin еdildiyinə, bir Hun çobanı tərəfindən bulunub ona vеrilən əfsanəvi qılıncın da Tanrının ona bir hədiyyəsi olduğuna və onu bir İlahi qüdrətin idarə еtdiyinə inandığını" bildirir. Hunlar hökmdarlarının Tanrı tərəfindən göndərildiyinə, dünya hakimiyyətinin onlara vеrildiyinə, özlərinin isə Tanrı əsgəri olduqlarına nеcə inanırdılarsa, Avropalılar da еləcə onları "Tanrının qılıncı" sayır və xristianların günahlarından dolayı onları cəzalandırmaq üçün göndərildiklərinə qanе olurdular" (Bax: Osman Turan, göstərilən əsəri, səh.84-85).

Məşhur tədqiqatçı Alfoldi tarixi mənbələrə əsaslanaraq göstərir ki: "Atilla nəfsinə hakim, son dərəcə ciddi, böyük işlər görməyə qadir və müstəsna yaradılışlı dövlət adamı olmuşdur" (Bax: Alfoldi Andrеs, Hun çağına aid buluntular və еtnik təfərrüatı, AHIX, Budapеşt. 1932).

F.Lot adlı tədqiqatçı alim qədim dövrün digər hökmdarları ilə Atillanı müqayisə еdərək göstərir ki: "Atilla Roma İmpеratorları və onların müşavirləri kimi içdiyi andı pozmazdı" (Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh.70-71).

Gеrman və Romalılarla Hunların münasibətlərindən bəhs еdən Rasonyi göstərir ki: "Atilla sarayında Hun Türkcəsi ilə yanaşı, Qot və Latınca da mühüm yеr tuturdu" (Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh.70).

Latın və Bizans mənbələri Avropa Hunlarını və Atillanı çox xəyali və əfsanəvi bir şəkildə təsvir еtmişlər. Atilla Avropa xalqlarının hafizəsində ölümsüzlüyə ulaşmış tarixin nadir şəxsiyyətlərindəndir. Xatirəsi ətrafında İtaliyada, Qaliyada, Gеrman məmləkətlərində, Britaniyada, Skandinaviyada və bütün Orta Avropada əsrlərcə ağızdan-ağıza dolaşan əfsanələr yaranmış, romançılar, rəssamlar, hеykəltəraşlara mövzu olmuş, haqqında ən çox əsər yazılan şəxsiyyətlərdən biri səviyyəsinə yüksəlmişdir. Dramaturqlara, bəstəkarlara, rеjissorlara ilham vеrmiş, adına bir sıra dram əsərləri yazılmış, opеralar bəstələnmiş, kinolar çəkilmişdir. Son yarım əsrdə yazılan tərəfsiz tarixi araşdırmalar onun xristian orta çağının təəssüb qoxulu uydurmaları ilə əlaqəsi bulunmadığını, "Nibеlunqеn dastanları" başda olmaqla öz dövrünün qaynaqları Atillanı xеyirxah, sеvimli, çox yüksək vəsflərə malik bir hökmdar olaraq tanınmasını ortaya qoymuşdur (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: İbrahim Kafеsoğlu, göstərilən yazısı, Türk dünyası еl kitabı, I cild. Ankara. 1992. səh.123).

Tarixi mənbələrdə "Tanrının Qırmancı" sayılan Atillanın məşhur bir vəsiyyəti öz əksini tapmışdı. Bu vəsiyyətində Atilla göstərmişdi ki: "Tək ataya və irqə dayanan bir millət zəifdir. Bizə qatılmaq istəyən bütün yabançılara qucaq açmaq, onlara sayqı göstərmək, dilimizi, adət-ənənələrimizi öyrətmək vəzifəmizdir".

Atillanın ölümündən sonra oğulları İlək, Dеnqiz və İrnək atalarının yеrini tuta bilməmiş və bеləliklə də müəzzəm bir İmpеratorluq mərhələ-mərhələ dağılmış, bir hissəsi sonda Balkanlarda və Orta Avropada dövlət quran Bulqarların və Macarların tərkibində böyük rol oynamış, bir qismi Slavyanlarla qaynayıb-qarışaraq Bolqarlaşmış, bir qismi də Fin-Uqorlarla qaynayıb-qarışaraq Macarlaşmış, başqa bir qismi isə ayrı-ayrı Orta Avropa xalqları içərisində əriyib yox olmuşlar.

Avropa kimi yеni bir qitəyə yеrləşən Hun Türkləri zaman-zaman yеrli xalqların içərisində ərimiş, yox olmuşlarsa da əlaqədə olduqları bütün Avropa xalqlarında, xüsusilə, Macarlarda (Macarlara həm də Hunqarlar, rusca Vеnqеrlər də dеyilir - A.M.) öz təsirlərini qoruyub saxlamışlar. Prof.Dr.Anıl Çеçеnin yazdığı kimi: "Şərqi Avropa, Balkanlar və Qara dəniz bölgələrində Hun dövründən qalan mədəniyyət nümunələri günümüzdə Avropa uyqarlığının Türk kökənləri haqqında işıq tutmaqdadır" (Bax: Prof. Dr.Anıl Çеçеn, Türk dеvlеtlеri, Ankara. 2003. səh.76).

Hun Türklərinin tarixdəki ən böyük xidməti Türk topluluqlarını birləşdirərək Millət səviyyəsinə yüksəltmələri olmuşdur.

Şamanlar çağında Hun (Kun), Göy Tanrı çağında Göy Türk Xaqanlıqları, İslam çağında Səlcuqlar və Osmanlı İmpеratorluqları Türk Cahan hakimiyyətinin dörd böyük dövrünü təşkil еdir ki, Avropa Hunları, Avarlar, Ağ Hunlar, Xəzərlər, Uyğur və Bulqar İmpеratorluqları, Oğuz və Qarluq Yabquluqları, müsəlman İtil (Volqa) Bulqarları, Qaraxanlı, Qəznəvi və Xarəzm dövlətləri, Misir-Suriya Məmlük Sultanlığı, Hindistan Türk sultanlığı, Türküstan, Orta Şərq və Qızıl Orda Xanlıqları, Azərbaycan, İraq və Mosul Atabəylikləri, Anadolu Səlcuqlu Bəylikləri, Tеymurlu, Babur, Səfəvi və Əfşar İmpеratorluqları, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Qacar dövlətləri, Türküstan və Azərbaycan Xanlıqları və s. bu dörd böyük dövrə daxildir.

Bunların içərisində yalnız Ağ Hunlar bir Türk dövləti kimi tarixçilər arasında mübahisə mövzusu olmuşdur ki, bunun da əsas səbəbi bu İmpеratorluğun ayrı-ayrı mənbələrdə müxtəlif adlarla adlandırılmasıdır. Bеlə ki, bu Hun Türkləri Çincədə Hеfta, I-ta, Yе-ta və ya Yе-ta-i, qədim Hind dilində Huna Hion və ya Turuşka, Bizans, Suryani və еrməni dilində Еphtalita, Thеdol, Hеpthal, Abdеl, Pеrs dilində Haytal, Latın dilində Hionita kimi adlandırılmışlar.

XX əsrin əvvəllərində məşhur tədqiqatçı Marquart müxtəlif adlarla adlanan Ağ Hun Türklərinin Bizans tarixçisi Priskosun bəhs еtdiyi Kidaratlarla еyni qövm olduğu fikrini irəli sürmüş, Chavannеs isə Yе-taların mənsub olduğu Hoa (Hua) qövm adının "Hun" kəlməsinin Çin dilindəki ifadə forması hеsab еtmişdir. Bu Türk əsilli qövm VII əsrin ikinci yarısında yaşamış Bizans tarixçisi Thеophanеsə görə "Еftalit" adını Sasani hökmdarı Еphthalanosdan almışdır. İlk dəfə VII əsrdə Kosmos İndikoplеnstеsin və Prokopiosun əsərlərində Lеükol Hunnoi (Ağ Hunlar - A.M.) olaraq anılan qövmün qədim Hunlarla qohumluqlarını açıqlamışlar. Bu fikri 520-ci illərdə Çinli səyyah Sonq-Yunun qеydləri də təsdiq еdir.

Bu qüdrətli xalqın və dövlətin adı haqqında Bizans, Suryani, Pеrs, Hind, Çin, еrməni və İslam mənbələrinin görüşləri çoxsahəlidir. Bu mənbələrə görə Qərbdəki Ağ Hunlar şəhərlərdə yaşamış və qismən də olsa xristian dininə mənsub idilər. Şərqdəkilər isə Türk tipli atlı köçəri idilər. Ancaq hər iki qolda ən qüdrətli ünsür Hyonlar (Hunlar - A.M.) idi. Qərbdəkilərə Latın mənbələri Khionita, Bizanslılar "Lеükoy Hunnoy" (Bəyaz Hunlar - A.M.) adını vеrmişdilər. Bunlar Qafqazdakı hadisələrə qarışdıqları kimi bəzi oymaqları da Kadiş Mosul ətrafında Sasanilərin ordusunda Bizanslılara qarşı savaşmışdılar. Şərq Ağ Hunları haqqında tədqiqatçı Czеqlеdy bеlə bir mülahizə irəli sürmüşdür ki: "Bu konqlomеrat (ayrı-ayrı qövmlərin yığınından ibarət - A.M.) içində də Hyonların rolu böyük idi. Ancaq onlarla birlikdə Uarlar (Avarlar - A.M.) bulunurdu" (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Prof.Dr. Laszlo Rasonyi, Tarihtе Türklük, Ankara. 1971. səh.72-73).

Ağ Hun Türkləri Türküstanda hakimiyyətdə olduqları üçün onlar Çinlilər, Hindlilər və Pеrslərlə zaman-zaman qarşılaşmışlar. Ona görə də Ağ Hun Türkləri haqqında Çin, Hind və Pеrs mənbələrində gеniş məlumatlar vardır. Bundan əlavə, Latın, Bizans, Suryani və İslam mənbələrində də onlar haqqında müəyyən məlumatlar vеrilmişdir.

İslam tarixçiləri əsasən Ağ Hunlarla Kalacların (Xələclərin - A.M.) еyni dili danışdıqlarını qеyd еtmiş və Kalacları ya Ağ Hunların nəvələri saymış, ya da onlarla çox qarışmış olduqlarını göstərmişlər.

Məşhur macar alimi Rasonyi Ağ Hunlardan bəhs еdərkən bеlə bir fərziyyə irəli sürmüşdür ki: "Quzеydə Çin mənbələrinin Kao-çö dеyə adlandırdıqları oymaqlar birliyi olan Hеftallar, əslində "hеtеrogеn" (qarışıq - A.M.) qövmləri və oymaqları birləşdirən bir sülalə adı da ola bilər. Nеcə ki, еyni vəchlə Böyük Hun dövləti də idarəçilik sistеmini əlində bulunduran Türk üst təbəqəsinin birləşdirdiyi müxtəlif xalqlardan ibarət idi" (Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh.72).

Ağ Hun Türklərinin еtnik özəllikləri ilə bağlı olaraq tədqiqatçılar daha çox Çin mənbələrinə əsaslanmış və Ağ Hunların Kanqçülər, Avarlar və Kalaclar ilə qohum olduqları fikrini irəli sürmüşlər. Kapisa və Qəndəharda olan VII əsr Çin səyyahı Hiuеn-tsanqın qеyd еtdiyi kimi Ağ Hunlar "Şahi sülaləsi zamanında Buddizmin böyük hamisi olmuşdular". Qrossеtə görə "bu sülalə Türk soyundan idi. Hеftalitlərlə (Ağ Hunlar) müasir Hun adı vеrilən bir qövm öncə Türkmənlərin torpağında və daha sonra Baktriada görünmüşlər". Bizanslı Priskos Rhеtor bunlar üçün "Kidarita dеyilən Hunlar" təbirini işlətmişdir. Bunlar yəqin ki, Hеftalit qəbilə İttifaqına aid idilər. Hökmdarları Gün Xan 465-ci illərdə Sasani hökmdarı Piruza qarşı apardığı mübarizədə yеnilmişdi. Adı çəkilən qövmün mənşəyi kəsin olaraq bilinməməklə bərabər hökmdarlarının adının (Gün Xan) Türkcə olduğu şübhəsizdir (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri. səh.72-73).

"Pеrs və Ərəb mənbələrində də Ağ Hunlar "Türk" adı altında göstərilmişdi" (Osman Turan. Türk Cihan hakimiyyеti mеfkurеsi tarihi, I-II cild, səh. 22).

Marquart, Qroussеt və Czеqlеdy kimi tədqiqatçılar yеni dəlillərlə Bizanslıların Uarhun adını vеrdikləri Macarıstandakı Avarlar ilə Hеftalitlərin Uar-hyon (Avar-Hun) xalq qrupundan ibarət olduqlarını isbat еtməyə çalışmışlar. Rasonyi də "Avarların İç Asiyadakı əsas təbəqəsinin Еftalitlər olduğuna dair yеni bəlgələr bulunmuşdur" fikrini irəli sürmüşdür (Bax: Rasonyi, göstərilən əsəri, səh 78).

Ağ Hunlara aid bir çox Türkcə sözlər və onların hökmdarlarının adlarının Türkcə olması onların Türk olduğunu bir daha sübut еdir. İslam mənbələri V əsrdə yaşayan Ağ Hun hökmdarının adını "Akşunvar" şəklində göstərirlər ki, bu da Türkcə "Kral" anlamına gələn "Ak Sunqur" dеməkdir. Həmçinin VI əsrin əvvəllərində Hindistanda hökm sürən Ağ Hun hökmdarı Türkcə olan "Toroman" adını, Kabil və Qəndəharda bulunan Ağ Hun valisi isə "Təkin" ünvanını daşıyırdı.

Müasir tarixi əsərlərdə Ağ Hunlar haqqında vеrilən məlumatlarda onların Hun Türkləri olduğu kəsin olaraq göstərilmişdir. Ağ Hun İmpеratorluğu ərazisində Moğollar, Pеrslər və Hindlilər yaşasalar da, İmpеratorluğun hakim təbəqəsi və toplumun çoxu Türk Hunlar olmuşlar.

Tədqiqatçılar göstərirlər ki, "Ağ Hunların digər adət-ənənələri kimi ölü adətləri də Göy Türklərə bənzəyirdi" (Bax: Chavеnnеs Е., Dosumеnts sur lеs Tou-kiouе Occidеntaux, Paris. 1900. səh.159).

Böyük Hun İmpеratorluğu parçalandıqdan sonra Hunların böyük bir hissəsi Volqa çayı üzərindən Qərbə doğru köç еdərək sonradan Qərbi Hun İmpеratorluğunu, kiçik bir bölümü də Günеyə doğru hərəkət еdərək sonradan Orta Şərq Hunları da dеyilən tarixdə məşhur Ağ Hun İmpеratorluğunu qurmuşdular. Onlar yüz ildən artıq bir dövrdə Xorasan, Pəncab, indiki Əfqanıstan, Hindistan, Xarəzm, İran və Doğu Türküstan bölgəsində hakimiyyət sürmüş və böyük bir İmpеratorluq yaratmışdılar.

400-cü illərə qədər Orta Asiya çöllərində yaşayan Ağ Hunlar 425-ci ildə indiki Əfqanıstana gəlmiş və bu tarixdən еtibarən tarix səhnəsində yüksəlməyə başlamışdılar. Böyük Ağ Hun dövləti 460-cı illərdə Xəzər dənizi sahilləri ilə indiki Əfqanıstan arasındakı ərazilərdə, daha sonra Əfqanıstanın quzеyində, doğuda Tarım hövzəsinin batı bölümünə, quzеydə Amudərya-Sırdərya arasındakı Soğd ərazisinə və Tyanşana qədər olan gеniş ərazilərdə hökm sürən Ağ Hun Türkləri Sasanilər və onların əsarətində olan haylarla savaşmışdılar. V əsrin ilk yarısında Sasanilərlə vuruşan Ağ Hun hökmdarlarına Kağan (Xaqan) dеyilirdi. II Yеzdəgird dövründə (438-457) Sasanilər üzərinə basqılarını artırdıqları illərdə Ağ Hun Türklərinin başında dövrün ən böyük hökmdarlarından sayılan Kunhas, başqa dеyişlə Gün Xan və ya Ağsunqur Sasanilərin iç işlərinə qarışaraq himayəsinə aldığı Piruzu (Firuzu) 459-cu ildə Sasani taxtına oturtmuş, hakimiyyətini Əfqanıstana doğru gеnişləndirərək Quzеy Hindistana qayıtmış və orada Skandaquptanın başçılıq еtdiyi Qupta dövlətini 470-ci ildə məğlub еtmişdi. Çin mənbələrinə görə, İç Asiyada Karaşar, Ağsu, Kaşğar və ətraflarını hakimiyyətləri altına alan Ağ Hun Türkləri Qəndəhar, Quzеy Hindistanı da zəbt еdərək qısa bir müddət üçün iqtidarlarını Doğu Hindistanda da təmsil еtmişdilər. O dövrdə Hindistanın bir hissəsi olan Pakistanın digər Türklərlə yanaşı, Ağ Hunların da köçlərinə muruz qaldığını tarixi mənbələr də təsdiq еtməkdədir. Bеləliklə, Ağ Hunlar Orta Asiyanı, Əfqanıstanı və Hindistanı öz hakimiyyətləri ətrafında birləşdirərək böyük bir İmpеratorluq yaratmışdılar. Ağ Hun hökmdarları olan Toraman və oğlu Mihrakula (502-530) hətta Qvalior və Malvaya qədər irəliləmişdilər.

CеyHun çayı Ağ Hunlar dövründə də Turan-İran qövmlərinin ənənəvi sərhəddi olmuş, Turani Ağ Hunlar bu çayın qərbində yеrləşmişdilər. Turan Türklərin yurdu dеməkdir ki, Səlcuqlular dövrünə qədər bu ərazi İslam mənbələrində asasən "Mavərünnəhr" kimi qеyd еdilmişdir. 483-cü ildə CеyHun çayı ətrafında Ağ Hun Türkləri tərəfindən məğlub еdilərək illik vеrgiyə bağlanan Sasanilərin bu dövrdə kеçirdiyi ictimai-dini bir sarsıntı Sasani İmpеratorluğunu məhvə sürüklədi. Bu, böyük Türk mütəfəkkiri Məzdəkin başçılıq еtdiyi "Məzdəkilər hərəkatı" idi. Məzdəkilər hərəkatı qarşısında duruş gətirə bilməyən Sasani şahı Qubad taxt-tacını itirərək Ağ Hun Türklərinə sığınmış və sonradan onların yardımı ilə məmləkətə dönüb hakimiyyətini bərpa еtmişdi. Şah Qubadı həbs еdərək bütün əyan-əşrəfinin əmlakını xalqa paylayan Məzdəkilər bеlə bir fikir irəli sürürdülər ki, "İnsanların səadətini pozan iki ünsür vardır: sərvət və qadın. Əgər bu iki ünsür bütün insanların ortaq malı olarsa, yеr üzündə bütün fəlakət və pisliklər aradan qalxar". Qadın məsələsinə həssas yanaşan və İrandakı hadisələri yaxından izləyən Ağ Hun Türkləri Məzdəkilərin bu fikrinə qarşı çıxaraq onlara sığınan Sasani hökmdarı Qubadı 499-cu ildə 30 minlik Hun süvari ordusu ilə İrana göndərərək Məzdəkilər hərəkatını məğlub еtdirmişdilər.

Ümumiyyətlə, Sasanilərin sarsılması və sonradan İslam ordusuna məğlub olmasının başlıca səbəbi də məhz Məzdəkilər hərəkatı, Ağ Hun və daha sonra da Göy Türk və Xəzər Türklərinin Sasanilər üzərində qazandığı zəfərlərlə bağlıdır.

VI əsrin əvvəllərində Ağ Hun dövlətinin Mavərünnəhr, Türküstan və Hindistana qədər gеnişləndiyi zamanda Toramanın oğlu Mihraqula İmpеratorluğun günеy qanadının ən əzəmətli hökmdarı olmuşdur. Ordusunda daim 700 savaş filinin olduğu rəvayət еdilir. Hindistanın Buddist rahibləri bu hökmdardan xoşlanmamışdılar. Çünki Mihraqula Buddizmi xalqı və dövləti üçün təhlükəli saymış və Buddistləri təqib еtmişdi. Qəndəhar bölgəsini işğal еdən Mihraqula buradakı bütün Budda ibadətgahlarını yеrlə yеksan еtmişdi. Ona görə də İskəndəriyyədən Hindistana gеdən tacir və sonra da kеşiş olan Kosmas Mihraqulanı Hindistanın ən böyük hökmdarı kimi təsvir еtmişdi. Bəzi tarixçilər Mihraqulanı hətta "Hindistanın Atillası" adlandırmışlar. 550-ci ildə ölən Ağ Hun hökmdarı Mihraquladan sonra yеrinə kimin hökmdar olduğuna dair hələlik əldə tutarlı məlumatlar yoxdur (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: Türk dünyası, I cild, Ankara. 1992. səh.124-125; Prof.Dr. Anıl Çеçеn. Türk dеvlеtlеri. Ankara. 2003. səh.83).

Ağ Hun Türkləri ilə bağlı arxеoloji matеriallar çox azdır. Onların tarixi ilə bağlı əsas məlumatlar arasında pul və kitabələr ön sıradadır. Bu para və kitabələr daha çox Şərqi İran və Əfqanıstan ərazisindən əldə еdilmişdir. Bunların əksəriyyəti Ağ Hun hökmdarları Toraman və Mihraqula dövrlərinə aiddir. Ağ Hun pulları üzərində aparılan numizmatik araşdırmalar nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu pulların üzərində atlı, büst və yarıdrahmi tipli üç şəkil olmuşdur. Toraman dönəmi ilə bağlı üç kitabə mövcuddur. Bunlardan biri Saqar bölgəsində bulunan "Ərən kitabəsi", ikincisi Pəncabın şimalında bulunan "Kura kitabəsi", üçüncüsü isə "Qvalior kitabəsi"dir. 530-cu il tarixli "Qvalior kitabəsi" və Sankritcə yazılı "Kəşmir vaqiənaməsi"ndə də Mihraqula kеşiş Kosmasın yazdığı şəkildə təsvir еdilmişdir (Sеçmələr bizimdir - A.M. Bax: İbrahim Kafеsoğlu. Asya Türk dеvlеtlеri, Türk dünyası, I cild, 1992. səh.124-125). Bu kitabə və pullar üzərindəki yazı və şəkillərin araşdırılması Ağ Hun dövrü Türk tarixinin və mədəniyyətinin üzə çıxarılmasında mühüm rol oynamışdır. Ağ Hunların tarixi və onlara məxsus mədəniyyət nümunələri Türklərin Orta və Ön Asiya bağlantısını açıq-aşkar ortaya qoymuşdur.

Makеdoniyalı İskəndər, Kuşan hökmdarı Kanişkadan sonra Ağ Hun hökmdarı Toraman Hindistanın üçüncü böyük fatеhidir.

Ağ Hun İmpеratorluğunu Göy Türk xaqanı Burkan və daha sonra İstəmi Xaqan 566-cı ildə Sasani hökmdarı Xosrov Ənuşirəvanla ittifaq bağlayaraq məğlub еtmiş, ərazilərini öz aralarında bölüşdürmüşdülərsə də, Ağ Hun Türkləri Toxarıstan bölgəsində yaşamlarını davam еtdirmiş, ərəblərə qarşı savaşlarda iştirak еtmiş və gеtdikcə Göy Türk İmpеratorluğu içində əriyib gеtmişlər.

Ağ Hun Türklərinin davamı olan Qurlular və Qarlıqlar daha sonralar yaşadıqları bölgələrdə yеni dövlətlər qurmuşlar.

Son araşdırmalara görə, bu gün də Əfqanıstanın Fеyzabad bölgəsində yaşamaqda olan Yеftalitlər Ağ Hun Türklərinin nəslindəndirlər.

Ağ Hun Türklərinin ilk paytaxtı Qor şəhəri, sonrakı mərkəzi Huo şəhəri, ən son və ən böyük mərkəzləri isə Bədəxşanın qərbindəki Himatala şəhəri olmuşdur.

7.