yurtimizning fakat miloddan avvalgm VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy xayoti
xakida ma`lum darajada yozma ma`lumotlarga egamiz.
Eron, Xindiston va ayniksa, kadimgi Yunoniston va Rim manbalarida saklangan
ma`lumotlarga karaganda, kadim zamonlarda xozirgi O`zbekiston xududida
istikomat kilgan saklar, massagetlar va boshka kabilalar urugchilik tuzumini boshdan
kechirganlar, chorvachilik, kisman dexkonchilik xamda xunarmandchilik bilan
shugullanganlar.
Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Axamoniylar davlati (miloddan avvalgi
550 – 330 yillar) asoratiga tushib koldi. Ana shu davrda bu erda istikomat kilgan
xalklar xayotida muxim ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar sodir bo`ldi. Urug jamoalari
orasida tabakalanish boshlandi: yangidan paydo bo`lgan urug aslzodalari serunum
erlarni egallab oldilar, kul mexnati xamda erkin jamoa a`zolari zulm kilish yo`li bilan
boyib bordilar. Shu tarika jamiyatning tabakalanish jarayoni kuchaydi va kuldorlik
jamiyati paydo bo`ldi.
Bu davrning o`zisha xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII
asrda yurtimiz xududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik dini
paydo bo`ldi va keng tarkaldi.
Axamoniylar va ularning maxalliy noiblari baribir axolini to`la itoatla tutib tura
olmadilar. Xalkimizning chet el boskinchilariga karshi kurashi kuchaydi. Natijada
miloddan avvalgi VI asr o`rtalariga kelib Xorazm mustakillikni ko`lga kiritib oldi.
Saklar va massagetlar xam o`z ozodligi uchun tinmay kurash olib bordilar. Eron
xukmdorlari bilan yurtimiz xalklari o`rtasida uzluksiz davom etgan urushlar
Axamoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulkarnayn (miloddan
avvalgi 336 – 323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha osonlashtirdi.
Iskandar Zulkarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324 yy.) yurtimiz
ijtimoiy-siyosiy tarakkiyotiga ta`sir ko`rsatdi: katta er egalari bo`lmish maxalliy
aslzodalarning mavkei yanada mustaxkamlandi.
Ma`lumki, Iskandar Zulkarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323 yil 13 iyun`)
ma`lum vakt (taxminan 75 yil) o`tgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda
davlatlarga bo`linib ketdi.
Miloddan avvalgi taxminan 250 yili Buyuk Makedoniya saltanatining
Baktriyadagi noibi Diodot mustakillik e`lon kildi va Yunon-Baktriya davlatiga asos
soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind daryosi yukori okimlarigacha bo`lgan
erlar va xalklar karar edi.
Xozirgi Turkmanistonning janubiy tumanlari xam mustakillikka erishdi. Bu
erla xokimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylar urugining boshliklari o`tkizildi.
Miloddan avvalgi 190 yili Magnesiya yonida bo`lgan janglarda Rim
ko`shinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242-187 yy.) ko`shinlarini tor-mor
keltirib, Salavkiylar xukmronligiga kakshatkich zarba berdilar. Bu xol Yunon-
Baktriya, ayniksa Parfiyaning kuchayishiga yo`l ochib berdi.
Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va
Mesrpotamiyaning katta kismini o`ziga karatib olib, yirik kuldor davlatga aylandi.
Poytaxt Ekbatana (Xamadon)dan evfrat bo`ylariga, xozirgi Bagdod yonida
joylashgan Ktesifonga ko`chirildi.
Taxminan o`sha vaktlarda Yunon-Baktriya davlati xam o`z chegaralarini
birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Eakradit zamonida So`gdiyona,
Baktriya, Araxosiya (xozirgi Afgonistonning Garbiy kismini o`z ichiga olgan xudud)
va Ariya (xozirgi Afgonistonning markaziy kismi), boshkacha so`z bilan aytganda
xozirgi O`zbekiston, Tojikiston, Eronning sharkiy kismi xamda Afgonistonning katta
kismi Yunon-Baktriya davlati tarkibiga kirar edi.
Lekin, Yunon-Baktriyaning ichki axvoli u kadar mustaxkam emas edi.
Maxalliy xalk bilan yunon-makedoniyalik xokimlar o`rtasidagi ziddiyat tobora
chukurlashib bordi, chet el boskinchilariga karshi ko`zgolonlar kuchaydi. Xalk
xarakati, ayniksa, So`gdiyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr
oxirlari va I asr boshlarida So`gdiyona mustakillikni ko`lga kiritishga muvaffak
bo`ldi. Yunon-Baktriya imperiyasining boshka o`lkalarida xam mustakillik uchun
kurash kuchaydi.
Kadimdan Shimoliy Xitoyda istikomat kilib kelgan xunnlar miloddin avvalgi II
asr oxirlarida xitoylar tayziki ostida garbga karab chekinishga majbur bo`ldilar va
Sharkiy Turkiston xamda ettisuv voxasida ko`chib yurgan skif (xitoy manbalarida
yuechji, antik adabiyotda toxarlar nomi bilan mashxur) va usun` kabilalarini surib
chikardilar. Okibatda yuechji (toxar) va usunlar So`gdiyona va Baktriya xududiga
ko`chib o`tdilar va bu erda saklar va boshka maxalliy kabilalar bilan ko`shilib, avval
So`gd, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baktriya davlatiga karam boshka
o`lkalarni xam to Ind daryosigacha istilo kilishga muvaffak bo`ldilar.
Shunday kilib, Yunon-Baktriya davlati o`rnida yuechjilar (toxarlar) davlati
tashkil topti. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashxurdir. Kushonlar
davlatiga xozirgi O`zbekistonning katta kismi, Afgoniston, Shimoliy Xindiston va
Pokistonning shimoliy-garbiy kismi karagan bo`lib ayniksa Kanishka va uning taxt
vorisi Xuvishka xukmronlik kilgan yillari kuchaydi. Lekin milodning 11 asri
o`rtalarida bu davlatning xam inkirozi boshlandi va 1U asrga kelib mayda davlatlarga
bo`linib ketdi.
Yurtimiz xududida xukm surgan kadimiy davlatlardan yana biri Kang va
Fargona (Parkana)dir.
Kang davlati tarkibiga Buxoro, Shaxrisabz, Kattako`rgon, Toshkent viloyati va
Xorazmning shimoliy kismi kirgan. Davlat tepasida jabgu (xitoy manbalarida
chaovu) turgan.
Miloddin avvalgi 11-1 asrlarda Fargonada xam mustakil davlat bo`lgan. Xitoy
manbalarida keltirilgan ma`lumotlarga karaganda, Fargonada xunarmandchilik,
ayniksa dexkonchilik rivoj topgan kadimiy mamlakat bo`lib, uning 70ga yakin katta-
kichik shaxarlari Kuba-Kuva, Gaushan-O`zgan, Ershi – Marxamat, Go`y-Shan` –
Koson va boshkalar bo`lgan. Maxalliy xalk dexkonchilik va bogdorchilik bilan
shugullangan, arpa, bugdoy, sholi, beda, uzum, anor, poliz ekinlari va boshkalarni
etishtirgan.
104-101 yillar orasida Xitoy ko`shinlari Fargonaga ikki marta bostirib kirdilar.
Birinchi yurish 104 yili xitoy ko`shinlarining tor-mor keltirilishi bilan tugadi.
Ikkinchi marta 101 yili 60 000 kishilik xitoy ko`shini Fargonaning yirik shaxarlaridan
Ershini (xozirgi Andijon viloyatiga karashli Marxamat kishlogi o`rnida bo`lgan)
kamal kildilar. Lekin shaxarni ola olmadilar, sulx tuzib va ozgina o`lpon 3000 bosh ot
olib kaytib ketishga majbur bo`ldilar.
Tosh va sopolga o`yib yozilgan katibalar (mixiy yozuvlar)
Dostları ilə paylaş: |