Derektaniw uzb

“Umumiy tarix”ning matni 1889-1905 yillar orasida to`rt jildda Leyptsigda chop 
etilgan.  Uning  inglizcha  (V.R.Paton,  London,  1922-1927;  ikkinchi  nashri,  London, 
1957-1960) va ruscha (F.G.Mishchenko, 1-3 jildlari. Moskva,1890-1899) tarjimalari 
mavjud. 
O`zyuekistonning  kadimiy  tarixini  o`rganishda  kadimiy  Yunoniston  va  Rim 
tarixchilarining asarlari benixoyat kimmatlidir. 
Efor  (miloddan  avvalgi  taxminan  405-330-yillar),  Klavdiy  Ellian  (taxminan 
milodning  170-235-yillari),  aleksandriyalik  Kliment  (milodning  11  asri),  Korneliy 
Tatsit  (taxminan  milodning  56-117-yillari),  Ksenefont  (taxminan  miloddan  avvalgi 
430-355-yillar),  Plutarx  (milodning  46-127-yillari),  Polien  (milodning  11  asri)  va 
boshkalarning asarlari xam ana shunday kimmatga egadir. 
Geograf  olimlardan  Strabon  va  Ptolomey  asarlari  xam  zo`r  ilmiy  kiymatga 
egadir.  
Strabon  (miloddan  avvalgi  63  –  milodning  23  y.)  kadimgi  Yunonistonning 
atokli  geograf  olimlaridan,  asli  amosiyalik  (Pont  podshoxlarining  karorgoxlaridan), 
nufuzli  va  badavlat  oiladan  chikkan,  mashxur  yunon  faylasufi  Aristotel`ning 
(miloddan avvalgi 384-322-yy.) shogirdi, kariyb 80 yil umr ko`rgan.  
Strabonni  dunyoga  tanitgan  uning  17  kitobdan  iborat  “Geografiya”  nomli 
asaridir.  Asarning  1-2-  kitoblari    “Mukaddima”  deb  ataladi  va  unda  geografiya  ilmi 
va  uning  xokimlar,  sarkardalar  va  savdogarlar  faoliyatidagi  o`rni  va  roli  xakida  gap 
boradi.  Eratosfen,  Poseydon  va  Polibiyning    er  tuzilishi  xakidagi  ta`limoti  tankid 
kilinadi, er yuzini tavsiflash xakida umumiy tushuncha bkriladi. 
3-10-  kitoblarida  evropa  mamlakatlarining  tavsifiga,  shundan  8-10-  kitoblar 
Ellada va unga tutash mamlakatlarga bagishlangan. 
Asarda Osiyo mamlakatlariga katta o`rin berilib, ular to`grisida 11-16 kitoblarda 
ma`lumot berilgan. 17 kitob Afrika mamlakatlariga bogishlangan. 
Strabon  Polibiyning  “Umimiy  tarix”ini  davom  ettirib,  unga  miloddan  avvalgi 
146-31-  yillar  orasida  bo`lib  o`tgan  vokealarni  ko`shgan.  Afsuski,  bu  muxim  asar 
bizning  zamonimizgacha  etib  kelmagan,  lekin  kning  ayrim  kismlari,  xususan 
O`zbekiston tarixidan xabar beruvchi ayrim parchalar olimning  “Geografiya” nomli 
asariga kirib kolib saklangan. 
Strabonning  “Geografiya”sida  Girkaniya,  Parfiya,  Baktriya  va  Margiyonaning 
tabiiy  xolati,  shaxarlari,  kisman  ularga  borish  yo`llari,  Oxa  (Xarrirud),  Oks  va 
Yaksart  daryolari  xakida,  O`zbekistonning  kadimiy  xalklari  –  saklar,  massagetlar, 
daylar,  atasiyalar,  toxarlar  xamda  xorazmliklar  va  ularning  kelib  chikishi,  bu 
xalklarning  turmushi,  urf-odati  va  e`tikodi,  shuningdek  Parfiya  va  Baktriyaning 
miloddan  avvalgi  111  asrning  birinchi  choragidagi  ichki  axvoli  va  o`zaro 
munosabatlari xakida muxim va kimmatli ma`lumotlar mavjud. 
Strabrnning  ushbu  asari  1844  va  1848  yillari  Kramer  va  Myuller  tarafidan, 
maxsus  xarita  va  tarxlar  bilan  ko`shib  nashr  kilingan.  Uning  nemischa  (Grosskurd, 
Berlin, 
1831-1834) 
xamda 
ruscha 
(F.G.Mishchenko, 
Moskva, 
1879, 
G.A.Stratanovich, Moskva, 1964) tarjimalari xam mavjud. 
Ptolomey  Klavdiy  (taxminan  90-160  yy.)  –  mashxur  komusiy  olim, 
Aleksandriyada  yashab  ijod  kilgan.  U  astronomiya,  geometriya,  fizika  (optika, 
mexanika) xamda geografiyaga oid asarlar yozib koldirgan. 
Jaxonga  mashxur  “Al`magest”-  “Al-majastiy”  (18 kitobdan  iborat,  astronomiya 
va  trigonometriya  ilmlarini  o`z  ichiga  oladi),  “Optika”  (5  kitobdan  iborat), 

---

“Germanlar  xakida  tushuncha”  (3  kitobdan  iborat)  va,  nixoyat,  “Geografiya”  shular 
jumlasidandir. 
Lekin 
olimga 
shuxrat 
keltirgan 
asarlari 
“Almagest” 
va 
“Geografiya”dir. 
“Geografiya”ning  (8  kitobdan  iborat)  birinchi  kitobi,  anikrogi  uning  24-  bobi 
jaxon mamlakatlarini tavsiflashga bagishlangan va katta ilmiy kiymatga ega. Shunisi 
muximki,  asarda  shaxarlar,  mamlakatlar  va  ularning  koordinatalari  keltirilgan  va 
unga 27ta xarita ilova kilingan. 
Ptolomeyning  “Geografiya”sida  Girkaniya,  Margiyona,  Baktriya,  So`gdiyona 
xamda skiflar mamlakatining geografik xolati, Baktriya va So`gdiyonaning mashxur 
shaxarlari,  shuningdek  o`sha  mamlakatlar  va  ular  bilan  tutash  o`lkalar  va  ularning 
axolisi xakida asl va kimmatli ma`lumotlar keltirilgan.  
Yunon  va  Rim  olimlarining tarix  va gkografiyaga oid  asarlari ma`lum  darajada 
musulmon,  shu  jumladan  yurtimiz  olimlari  Al-Xorazmiy,  Al-Fargoniy,  Beruniy  va 
boshkalarning ijodiga asos bo`lib xizmat kildi. 
    
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.
Ìàâçóíè ìóñòàõêàìëàø ó÷óí áåðèëãàí ñàâîëëàð.    
1. Óçáåêèñòîí òàðèõèãà îèä 3àíäàé Ýðîí ìàíáàëàðèíè áèëàñèçìè.  
2. «Øîõíîìà» àñàðèäà Óçáåêèñòîí òàðèõèãà îèä 3àíäàé ìàúëóìîòëàð áîð?  
3. Õèíäëàðíèíã «Ìàõîáõîðàò» àñàðèäà 3àäèìãè Óçáåêèñòîí òó2ðèñèäà 3àíäàé 
ìàúëóìîòëàð áîð?  
4.  ¹àéñè  Þíîí  òàðèõ÷èëàðè  àñàðèäà  Èñêàíäàðíèíã  þðòèìèçãà  þðèø  àêñ 
ýòãàí?  
5. Àâåñòîäà 3àíäàé òàðèõèé ìàúëóìîòëàð ìàâæóä? 
 
5-mavzu. VI – VIII ASRLAR TARIXI MANBALARI 
 
Reja: 
1. Muxim siyosiy vokealar. 
2. Kadimgi Turk manbalari. 
3. Xitoy manbalari. 
4. So`gd tilidagi manbalar. 
 
Asosiy  tushunchalar:    eftaliylar,  xeptal,  xaytal,  ey–da,  i–da,  runiy  yozuv, 
Sugd tili, biyik.  
 
Foydalanilgan adabiyotlar royxati. 
1. I.A.Karimov “Yuksak ma`naviyat engilmas kuch”-T., 2008.  
2. B.A.Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari.-T.: «O`kituvchi». 2001.  
3. O`zbekiston tarixi. R.X.Murtazaeva taxriri ostida.-T.: 2003.  
4. Sa`dullaev A.S. Kadimgi O`zbekiston tarixi manbalardan.-T.: 1996.  
5. Tolstov S.P. Kadimgi Xorzm madaniyatini gullab.-T.: 1964.  
6. Beruni. Kadimgi xalklardan kolgan yodgorliklar.  
7. Rtveladze E.V. Velikiy shelkoviy put.-T.: 1999.  
 

---