2. Nazariy manbashunoslikning maqsadi va vazifasi nimadan iborat?
3. Amaliy manbashunoslik deganda nimani tushunasiz?
4. Manbaning tashqi moddiy belgilari deganda nimani tushunasiz?
5. Manbaning ichki belgilari – tarkibi va mazmuni nimadan iborat?
3-Mavzu. Manbalarni o`rganish va o`rgatish usullari
Reja:
1. Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.
2. Kodikologik ma`lumotlar.
3. Asar muallifi va uning davri.
4. Asarning tarkibi va mazmuni taxlili
5. Manbaning ¢rganilishi yoki tarixshunosligi.
Asosiy tushunchalar: ko`lyozma texnik (moddiy asosi) xususiyatlari,
rakamlash, varaklar sonini yozib ko`yish-paginatsiya, matn o`lchami, saxifada satrlar
soni, debocha, mukaddima, bob, fasl, kism, daftar, xotima-kolofon, kitobat tarixi,
asar nomi, uning mukammalligi, muallif nomi, tarix, xat, xattot, xat turi va uslublari,
muxrlar, xoshiyadagi izoxlar, turli yozuv va kaydlar, asarning boshlanishi va
oxiridagi jumla.
Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati:
1. È.À.êàðèìîâ. «Òàðèõèé õîòèðàñèç êåëàæàê éóê»-Ò., «Øàðê» qooi.
2. Б.А.Аhмедов.
B.A.Axmedov. Tarixdan saboklar. –T., “O`kituvchi”. 1994..
3.
B.A.Ahmedov. «O`zbekiston tarixi manbalari»-T., «O`qituvchi» 2001.
4. Sobranie vostochnыx rukopisey ANRO`Z. Istoriya.-T., «Fan». 1998.
Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.
Áoy tarixni irganish va irgatish deganda, fakat ezma manbalarda mavjud
ma`lumotlar tugrisidagi bilim va tushunchalarni shunchaki mexanik tarzda talaba va
bakalavrlariga etkazish emas, balki an`naviy va zamonaviy pedagogik usullarning
eng kulay va samarali vositalaridan foydalangan xolda, ularda manbalar tugrisida
tushuncha, bilim va ulardan foydalanish malakasini xosil kilish bilan birga, tariximiz
tugrisida mustakil fikr yuritishga urgatishni xam tushunamiz.
Buning uchun esa, yurtimiz tarixini urganishda ezma manbalardan
foydalanishning ilmiy va metodik asoslarini ishlab chikish va amalietga tavsiya etish
tarix va pedagogika fanlarining eng muxim va dolzarb muammolaridan biridir. Biz uz
ma`ruzamizäà Nèçîìèé íîìèäàãè Tîøêåíò dàâëàò påäàãîãèêà uíèâåðñèòåòè tarix
fakul`tetining G`Manbashunoslik va tarix ukitish metodikasiG` kafedrasi ïðîôåññîð
ukèòóâ÷èëàðè prof. Sh.N.Bobobekov, A.A.Madraimov, G.S.Fuzailovaning sunggi,
1999-2005 yillardagi tajribalarini umumlashtirishga xarakat kildik.
Bu masala juda keng kamrovli bulib, ezma manbalarning tadkik etishni ilmiy
metodik asoslarini chukur urganib chikishni takozo etadi.
Ezma manbalarni talabalarga tushuntirishning bir necha printsipi mavjud.
Birinchisi maxsus kataloglardagi manbaning tavsif printsipidir.
XIX asr oxirida paydo bulgan Evropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida ingliz
olimi Ch.Rening kup tomlik arab, fors va turkiy tillardagi kataloglaridagi ezma
manbani tavsiflash printsipi uzining mukammalligi va puxta uylanganligi bilan
aloxida ajralib turadi. Kuyida til printsipi asosidagi Ch.R`ening G`Britaniya
muzeyidagi turkiy kulezmalarG` (London, 1888, ingliz tilida) (Ña5al9g7c 9f 5h3
T74k8sh Man7sc48p5s 8n 5h3 B4858sh M7s37m b6 R837 Cha4l3s.-L9nd9nU`
a`hhh. n`qg` p.). katalogidagi manba tavsifi printsipini keltiramiz. Unda ezma
manbaning muzeydagi tartib rakami birinchi bulib sarlavxa urnida berilib, sungra
kulezmaning kodikologik xususiyatlari, varaklar soni, ulchami, saxifadagi satrlar
soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. Sungra asar nomi
asl nusxada, ya`ni arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan. Sungra muallif
nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab alifbosida keltirilgan.
Ana undan keyin muallif tugrisidagi va asar tarkibi, mazmuni baen etilib, tavsif
oxirida asar tarixnavisligi ya`ni urganilishi tugrisidagi ma`lumotlar berilgan.
Qator
mavjud
kataloglar
asosida
Uzbekiston
Respublikasi
Fanlar
Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharkshunoslik instituti olimlari
xam uzlaricha kulezma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chikkanlar va
bu ilmiy usul D.Yu.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan
G`Sobranie vostochnix rukopisey AN RUz. IstoriyaG` (G`TarixG`) nomli katalogida
foydalanilgan. Ushbu G`TarixG` katalogida manbaning kuyidagicha tavsifi berilgan;
Sarlavxa sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, kilezmaning xazinadagi
tartib rakami va ushbu katalogdagi rakami keltirilgan. Sungra asar muallifi nomi
bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif tugrisida (imkon darajasida tilik),
asar mazmunining tarkibi va kiskacha baeni (annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham
kodikologik ma`lumotlar-xati, kogozi, ziynati, xattot nomi, kilezmaning kitobat
tarixi, nuksoni, varaklar soni, ulchami va adabietlar (bibliografiya) nomlarini keltirish
bilan tugallanadi.
Bulardan tashkari ezma manbalarni tavsiflashning komusiy eki entsiklopedik
printsipi xam mavjud. Biz uning namunasini G`Uzbekiston entsiklopediyasiG` va
G`Uzbekiston milliy entsiklopediyasiG` saxifalarida kurishimiz mumkin.
Mustakillik davrida manbashunoslikka oid akademik B.A.Ashmedovning
G`Uçáåêèñòîí xàëkëàðè òàðèõè ìàíáàëàðèG` (T.U` G`Ukèòóâ÷èG`, 1991) va
G`Uzbekiston tarixi manbalariG` (ikkinchi tuldirilgan nashri.-T. Ukituvchi, 2001)
asarlari chop etilgan edi. Olim manbalarning ezilgan tillariga karab va yana shukukiy
xujjatlar, ezishmalar, geografiya va kosmografiyaga oid asarlar, biografik, memuar
asarlar, sayexlarning, elchilarning esdaliklari mavjudligini kayd etadi.
B.A.Ashmedov ezma tarixiy manbalarni ikki turga biladi.
a`) Oliy va maxalliy xukmdorlar maxkamasidan chikkan rasmiy xujjatlar
(erliklar, farmonlar, inoyatnomalar va boshkalar). Ushbu asarlarda ezma manbalar
aloxida emas, balki muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashkari tarixchi xar bir
tarixiy davrga kiska ta`rif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida
ularda daliliy ma`lumotlarni kupliligi, ilmiyligini kayd etish mumkin. Fakat ularda
materiallar akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars utish xususiyatlari inobatga
olinmagan.
Dostları ilə paylaş: |