Din namoendalar tugrisida agiografik xarakterdagi asarlar xam muxim tarixiy
manba bulib xizmat kilishi mumkin. Bulardan tashkari ezma edgorliklardan, ayniksa,
maktublar va shujjatlar namunalaridan manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid
maxsus tadkikotlarda foydalanish mumkin.
Bu erda keltirilgan asar xarakteri tugrisidagi ma`lumotlar bakalavrlar uchun
kifoya deb shisoblayman. Ezma manba va undagi asar tugrisidagi boshka tafsilotlar
maxsus ilmiy tadkikotlarda istifoda etiladi.
Asar tarkibining taxlili.
An`anaga kura, tarixiy asarlar G`Bismilloshi Rashmonu RaximG` suzidan keyin
xamd, tashmid-Alloxga xamdu sano bilan boshlanadi. Sungra na`t-Muxammad
Paygambarning ta`rifi, maktovi bitiladi. Yana turt saxobalar-Xalifai Roshidin ya`ni
tugri yildan yurgan xalifalar-Abubakr Siddik, Umar, Usmon va Alilarning madshi
urin oladi. Shundan keyin tarixchi uz asariga shomiylik kilgan shaxsni uluglaydi.
Aloxida ibora G`Ammo ba`dG` suzidan sung muallif uzi va ezmokchi bulgan asari
tugrisida ixcham ma`lumot eki shu xususida ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni
mualliflar mukaddima eki debocha deb ataydilar. Mana shundan sung asarning asosiy
mazmuni baen etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda vokealar baen etiladi.
a) Xronologik tartibda ya`ni yilma-yil. Bu tartibda G`Tarixi TabariyG`,
G`Mujmali FasixiyG`, G`Matla` as-sa`daynG` va G`BoburnomaG` kabi asarlar
yaratilgan.
b) Tarixiy asarlarda eng muxim vokealar Aloxida sarlavsha ostida baen etiladi.
Bundan tashkari turli shududlarda yuz bergan vokealar Aloxida baen etilishi
mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yukoridagi usullar aralash sholida xam kelishi
mumkin.
Manbaning mazmuniga karab taxlil etish.
Xar bir asarning mazmuni muallifning uz oldiga kuygan maksad va vazifalaridan
kelib chikib eritilgan biladi. Manbadagi asarning mazmunini eritish juda muxim va
ma`suliyatli ish bulib, kitob bilan tula tanishib chikishni takazo etadi. Pedagog-
mutaxasis ezma manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ixcham tarzda
baen etishi zarur. Bunda ezma manbalar tugrisidagi mavjud tavsif-kataloglar xamda
entsiklopedik ma`lumotlardan foydalanishi mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning
aksariyatida vokealar baeni uz xususiyatiga kura ikki xil bilishi mumkin:
a) Boshka tarixchilar tomonidan baen etilgan vokealar zikrini muallif ixcham
sholda eki aynan keltiriladi. Asarning bu kismini kompilyatsiya ya`ni uzlashtirma
deb ataladi. Kompilyatsiya suzi inglizcha ñ9mp8le-tuzmok ma`nosini anglatadi.
b) Muallifning shaxsan uzi ma`lumot yigib vokealarni baen etgan kismi original,
yangi kismi deb ataladi
Manbaning uziga xos xususiyatlarini taxlil etish.
Ezma manbalar tugrisida talabalarga ma`lumot berishda ularning Xar birining
uziga xos xususiyatlarini ajratib kirsatish juda muximdir. Chunki Xar bir manba, asar
albatta boshkalardan kator xususiyatlari bilan, kaysi vokealarni baeni mavjudligi
bilan, kay tarzda baen etilishi bilan, kanday manfaatlarni ifoda etgani bilan uzaro
farklanib turadi. Asarning uziga xos xususiyatlarini aniklashda uning kanday tarixiy
asarlarga uxshashligi, ulardan farki, xamda kanday manbalardan foydalanib
yaratilganligiga Aloxida e`tibor berish zarur.
Asarning uz soxasiga kushgan yangiligi va uning ilmiy axamiyatini aniklash.
Ezma manbadagi asar mazmunining taxlili, uning tarix fani tarakkietiga kishgan
yangiligi, xissasi bilan belgilash bilan yakunlanadi. Ya`ni kaysi vokealar birinchi bor
eritilgan. Avvalgi eritilgan vokealar baeni kay tarzda talkin etilgan. Asarda baen
etilgan vokealar yurtimiz tarakkietiga kay tarzda ta`sir etgan. Aynan shu masalalar
asarning yurtimiz tarixini irganishdagi ilmiy axamiyatini ochib berishga xizmat
kiladi.
Manbaning irganilishi, uning tarixnavisligi
Manbaning irganilishi, uning tarixnavisligi maxsus kushimcha tarixnavislik
fanida kay darajada eritilganligini aniklash xam muxim axamiyatga ega. Chunki
bulgusi pedagoglar ushbu manbalar ustida mustakil tadkikot olib borishlari uchun
ilmiy asos yaratiladi. Manbaning irganilish tarixi maxsus tarixnavislik erdamchi
fanida tadkik etilsa-da, manbashunoslikda xam uning tugrisida ixcham ma`lumot
berish zarur deb iylayman.
Bunda asosan manbaning kulezmalari kay darajada irganilgani, asarning asl
matni, zamonaviy matbaa usulida-faksimile, litografik va terma tarzda chop
etilganmi, nashir ya`ni nashrga tayerlovchi nomi, nashrga ezilgan suz boshi, ilova
kilingan izoshlar va kursatkichlar mavjudligini kayd etish maksadga muvofikdir.
4. Mavzu. Kadimgi zamon tarixi manbalari
(Miloddan avvalgi VI-milodning V asrlari)
Reja:
1. Asosiy ijtimoiy-siyosiy vokealar.
2. Kadimgi Eron va xind manbalari.
3. Kadimgi yunon va Rim manbalari.
Asosiy tushunchalar: «Avesto» arxeologik manbalar Xitoy, Eron, Yunon va
Rim manbalari; katiba tasviriy sur`at, tarixiy yozuvlar, rel`ef.
1. I.A.Karimov. «Yuksak ma`naviyat engilmas kuch»-T., 2008.
2. B.A.Axmedov. O`zbekiston tarixi manbalari.-T., “O`kituvchi”. 2001.
3. T.S.Saidkulov. O`rta Osiyo xalklari tarixining tarixnavisligidan lavxalar.-T.,
“O`kituvchi”. 1993.
4. Istoriya. Sostaviteli D. Yu. Yusupova, R.P.Djalilova. –Tashkent: “Fan”. 1998.
5. Rukopisnaya kniga v kul`turax narodov Vostoka. Kniga pervaya.-Moskva:
‘’Nauka’’. 1987.
6. B.A.Axmedov. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii. XU1-XVIII vv.
(Pismennie pamyatniki).-T.“Fan”, 1985.
O`zbekiston xududi xam Eron, Xindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim,
Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o`choklaridan xisoblanadi.
Lekin uning kadimiy madaniyati xakida ma`lumotlar juda kam saklanib kolgan. Biz
Dostları ilə paylaş: |