DəRƏLƏYƏz mahalinin kameral təSVİRİ (1831-ci və 1842-ci illər) «Elm və təhsil» Bakı – 2017
Dərələyəz mahalının kameral təsviri
Yüklə 2,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Təzkirət-ül mulük
- Tadhi- rat al-Mulük. A manuel at Safarid administration by V. Minorsky, London 1943, p.161).
- (И.П.Петру- шевский. Очерки по истории фаодальных от- ношений в Азербайджане и Армении в XVI-в начале XIХ вв. Л., 1949,стр.69).
- (F.Əli yev,M.Əliyev. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 2007, səh.98-100).
18 Dərələyəz mahalının kameral təsviri da mahalın əhalisinin 66 %-ini müsəlmanlar, 34 %-ni er- mənilər təşkil edirdi, indi isə orada bir nəfər də müsəlman, azərbaycanlı yoxdur. Bu faciələrin yalnız və yalnız bir səbəbi var: 1747-ci ildə Nadir şahın öldürülməsindən sonra meydana çıxan cırtdan “dövlətlər”-Azərbaycan xanlıqları mərkəzi İran dövlətinə tabe olmaqdan boyun qaçırdıqları halda, Rusiya imperiyasına satıl maq üçün sanki növbəyə durmuşdular, bu qüsurlu praktika isə Qarabağ xanı, sonradan rus mayoru Lisaneviç tərəfindən 17 nəfər ailə üzvləri ilə öz çadırında gülləbaran edilən İbrahim xandan başlamışdı. Naxçıvan xanları da, Quba, Şəki xanları da, başqa xanlar da satqın- lıqda ondan geri qalma dılar və nəticədə indiki durum ya- randı-çar Rusiyası İrandan və Türkiyədən köçürüb gətirdiyi erməniləri bu yerlərin sahibinə çevirib azərbaycanlıları ta- mamilə sıxışdırıb çıxartdı. Qeyd etmək lazımdır ki, işğalı asanlaşdırmaq üçün Rusiya dövləti bu xanlara yağlı vədlər verir, onların mərkəzi İran Qacarlar dövlətinə qarşı separat- çılıq meyllərini şirnikləndirirdi. Naxçıvan xanı Kəlbəli xan və onun oğlu Ehsan xan bu hadisələrdə rusların xeyrinə xüsusi canfəşanlıq göstərmiş- lər. Halbuki, nə qədər böyük tarixi səhv etdiklərini kaş görə bilsələrdi... Hələ XVI əsrdə zəngin Naxçıvan diyarı qızılbaş tayfa- larından ustaclıların bir qolu olan kəngərlilərə irsi olaraq ülka kimi verilmişdi. Yəni ərazinin bütün hərbi və mülkü haki miyyəti onlarda idi, buradan əldə olunan bütün gəlir onlara çatır və bunun əvəzində müharibə vaxtı 799 döyüş- çü çıxarmalı idilər (Təzkirət-ül mulük, London, 1943, səh.103). Dərələyəz mahalının da daxil olduğu Naxçıvan tüməni XVII əsrə qədər Təbriz bəylərbəyliyinə, XVII əsrin 19 (1831-ci və 1842-ci illər) əvvəllərindən isə Çuxur Səd bəylərbəyliyinə daxil idi(Səfə- vi dövləti 13 vilayətdən ibarət idi). “Naxçıvan tüməni” ifadəsi çox gümün ki, Hülakülərin zamanından qalmışdı və Səfəvilər dövründə də davam edirdi. Monqol-tatarlarda “tümən” 10 min əsgərə deyilirdi, tümən statusu verilən vi- layət orduya 10 min döyüşçü çıxarmalı idi, görünür, Hüla- külərin zamanında Naxçıvanın fiziki imkanları güçlü olub. “Təzkirətül müluk”a görə, Naxçıvan tüməninin illik gəliri 3.461 tümən 4.346 dinar idi və müharibəyə 799 döyüşçü çıxartmalı idi(1 tümən 10.000 dinara bərabər idi). (Tadhi- rat al-Mulük. A manuel at Safarid administration by V. Minorsky, London 1943, p.161). I Şah Abbasın zamanında kəngərli tayfasının başçısı və Naxçıvanın hakimi Maqsud bəy Kəngərli-ustaclı idi. İsgəndər bəy Münşinin 1628-ci ildə verdiyi Səfəvi əmir- lərinin siyahısına görə Maqsud bəy kəngərli təkcə Naxçı- van kəngərlilərinin deyil, bütün kəngərlilərin başçısı idi. Məsələ burasındadır ki, türkmənlərdən gələn təhlükənin qarşısını almaq üçün I Şah İsmayıl xeyli sayda kəngərlini köçürüb Xorasanda yerləş dirmişdi ki, Maqsud Sultan Kən- gərli onların da başçısı sayılırdı (yeri gəlmişkən, I Şah Ab- basın zamanında həmin əraziyə xeyli sayda qaraçorlular da köçürül müş dür). XVIII əsrin II yarısından başlayaraq, Naxçıvan kəngər- lilərinin başçıları xan titulu daşımağa başladılar, onlar Azər- baycanın ən güclü xanlarından sayılırdılar (И.П.Петру- шевский. Очерки по истории фаодальных от- ношений в Азербайджане и Армении в XVI-в начале XIХ вв. Л., 1949,стр.69). Məlum olduğu kimi, Rusiya imperiyası XVIII əsrin sonlarında çoxdan göz dikdiyi Qafqazı burada yaşayan er- 20 Dərələyəz mahalının kameral təsviri mənilərin təhriki və dəstəyi ilə işğal etmək üçün ciddi ad- dımlar atmağa başladı. Qarabağ xanı İbrahim xan da, Nax- çıvan xanı Kəlbəli xan da rusların təbliğatına uyub onlara meyl edənlərin ilk sıralarında idilər. Ona görə də ruslar çəkilib gedəndən sonra Ağa Məhəmməd şah Qacar Kəlbə- li xanın gözlərinə mil çəkdirmişdi. Bir müddət Tehranda, sonra İrəvanda nəzarət altında saxlanan Kəlbəli xanı Fətəli şah Qacar yenidən Naxçıvana qaytarıb idarəetməni ona ver- di, o isə Naxçıvanı ruslara təslim etmək üçün əvvəlki fəa- liyyətini davam etdirməyə başladı. Çar hökuməti Gülüstan müqavilə sindən(1813) sonra yaranmış gərginliyi azaltmaq, həm də gələcək işğalçı müharibələrində casusluq və ərazi- nin topoqrafiq coğrafiyasını öyrənmək məqsədilə general Yermolovun başçılığı ilə 1816-ci ildə İrana böyük bir dip- lomatik missiya göndərmişdi. Kəlbəli xan onun pişvazına çıxmış(12 may 1816-cı il), onu sarayına dəvət edərək qəbul düzəltmiş və kon fidensial söhbətdə rusların bu əraziləri iş- ğal etmək fikri olarsa, onların tərəfində olacağı haqqında vəd vermiş di (F.Əli yev,M.Əliyev. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 2007, səh.98-100). Amma 1823-cü ildə öldüyündən, çirkin niyyətinin həyata keçdiyini görmək ona müyəssər olmadı. Əvəzində oğlu Ehsan xan onun bu satqınlığını gerçəkləşdir- mək üçün ciddi fəaliy yətlər, “xidmətlər” göstərdi. Gəncliyində Şah ordusunda xidmət edən Ehsan bəy 1821-1823-cü illər İran-Türkiyə müharibəsində fərqləndi- yinə görə ona xan titulu verilmişdi. 1826-1828-ci illər ikinci Rusiya-İran müharibəsində rus komandanlığı ilə gizli əlaqəyə girərək onlara casusluq etmiş, möhkəm Abbasabad qalasını (fransız mühəndislərin layihəsi ilə tikilən və İran şahzadəsi, Rusiyaya qarşı vuru- şan İran döyüş çülərinin komandanı Abbas Mirzənin şərə- Yüklə 2,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|