Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası təhsil nazirinin 03. 05. 2012-ci IL tarixli 746

ki,  elə  bir  ikinci  elm  sahəsi  yoxdur  ki,  o  da  ekologiya  elmi 
kimi  onunla  belə  sıx  təmasda,  sintezdə  iştirak  etmiş  olsun. 
Bu  xüsusiyyət,  ekologiyam  digər  elm  sahələrindən  fərqlən­
dirən  cəhətlərdən  ən  başlıcasıdır.  Bu  əsasdan  da  ekologiya 
elmi canlı orqanizmlər arasında  və onların yerləşdiyi coğrafi 
mühitlə qarşılıqlı əlaqə  haqqında mövcud  olan  müstəqil  bir 
elm sahəsinə çevrilmişdir.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  ümumiyyətlə  ekologiya  el­
minin  ayrı-ayrı  sahələrinin  yaranma  tarixi  müxtəlifliyi  ilə 
seçilirlər.
Yaddan çıxarmaq  lazım  deyil ki,  tədris prosesində eko­
logiyanı  antekologiya,  populyasiya  ekologiyası,  ekosistetm 
ekologiyası  və  biosfer  haqqında  təlim  bölmələrinə  də  ayı­
rırlar.
Ekologiyanın  özünəməxsus  tədqiqat  obyekti  vardır. 
Həmin obyekt getdikcə genişlənir,  tədqiqat mərkəzi kimi in­
san  ekologiyasının  problemlərini  ön  plana  çəkir.  İnsan 
ekologiyasının əsas məqsədi onun əhatəsində olan ətraf təbii 
mühitin  saxlanılması,  onun  keyfiyyətinin  daha  da  yaxşılaş­
dırılması  və  qorunması  üsullarını  tədqiq  edib  öyrənməkdən 
ibarətdir.
Müasir mərhələdə ekologiyanın  təkamül,  riyazi,  insan, 
heyvanlar,  bitgi,  kosmos,  səhiyyə  və  sair  sahələri  daha 
sürətlə  inkişaf  edir.  Burada,  xüsusilə  kosmos  ekologiyası 
kosmonavtların  uzunmüddətli  uçuşu  zamanı  mütləq  nəzərə 
almır.  Belə  ki,  kosmos  ekologiyası  kosmik  aparat  daxilində 
insanların əmək fəaliyyətinə dayaq  olmaq  üçün  kiçik qapalı 
sistem ekoloji şəraitini tədqiq edir.
Müasir  dövrdə  biosfer  ehtiyatlarından,  bizi  yaşadan 
planetimizin  bütün  təbii  sərvətlərindən,  kosmik  fəzadan  sə­
mərəli,  rentabelli  istifadə  olunması  və  onların  bərpası  pro­
blemləri  müharibə,  sülh,  ərzaq  çatışmazlığı  və  sair  pro­
blemlərin  həll  olunmasından  heç  də  az  əhəmiyyət  kəsb
12
etmir.  Buna  görə  də ekologiya  elmi  bir  növ  elmlərin «şahı» 
sayılmalıdır.
Elmi-texniki  tərəqqinin  nailiyyətlərinin  tətbiqi  sayə­
sində  ətraf mühitdən  istifadə  gündən-günə  artaraq  təbiətdə 
mənfi, müsbət təsirlərin izləri qalmaqdadır. Əhalinin yaşayış 
tərzinin  yüksəlməsi  müşahidə  edilir,  canlı  aləmin  müxtəlif 
xəstəliklərə  tutulmasının  qarşısı  alınır,  insanların  ömrü 
uzanır,  uşaq  ölümlərinin  sayı  azalır  və  sair  kimi  müsbət 
halların  sayı  çoxalır.  Bir  sözlə  ETT-nin  inkişafı  ekologi­
yanın  insan həyatının hərtərəfli öyrənilməsində mühüm əhə­
miyyət kəsb etməsinə səbəb olur.  Ekologiya elmi öz xüsusiy­
yətlərinə  görə  bütün  sahələrdə  təbii  ehtiyatların  qorunub 
saxlanılmasında,  insanların sağlamlığının  ətraf mühitlə qar­
şılıqlı  əlaqəsinin  möhkəmləndirilməsində  əsas  mənbəyə 
çevrilir.  Təbii  ekosistemdə  maddələrin  və  enerjinin  əmələ 
gəlməsini  yaxşılaşdırmaq  məqsədilə  biosferdə  yeyinti  məh­
sullarının  keyfiyyətinin  və  miqdarının  artırılması  istiqa­
mətində  müxtəlif  tədbirlərin  işlənib  hazırlanması  ən  vacib 
məsələlərdəndir.  Ekologiyanın  təcrübi  əhəmiyyətindən  bir 
daha  söhbət  açarkən  onun  sayəsində  kənd  təsərrüfatında, 
eləcə  də  təbii sərvətlərdə olan  ziyanvericilərə qarşı mübarizə 
sistemini  daha  da  təkmilləşdirməklə  bioloji,  aqrotexniki  və 
kimyəvi  üsullardan  istifadə  etməklə  biosenozda  müəyyən 
növlərin miqdarı artırılır.
Təbii  bitginin və heyvanat aləminin artırılmasında eko­
logiyanın  müvafiq  təcrübi  tədbirlərinin  hazırlanması  böyük 
əhəmiyyət  kəsb  edir.  Balıqçılıq  və  ovçuluq  təsərrüfatında 
ekoloji  qanunauyğunluqlardan  düzgün  istifadə  öz  müsbət 
nəticələrini verməkdədir.
Kənd  təsərrüfatının  ətraf mühitlə  qarşılıqlı  əlaqəsinin 
öyrənilməsində,  təbii  və  mədəni  landşaftın  müasir  üslubda 
qurulmasında ekologiya bir elm kimi aparıcı rol oynayır.
Ekologiya  daxili  su  hövzələrinin  bioloji  və  hidrokim- 
yəvi  rejiminin  pozulması  nəticəsində  əmələ  gələn  və  gələ-
13

---

çəkdə insanlar üçün pis  nəticə verə bilən bir çox məsələlərin 
araşdırılmasında  həlledici  rol  oynayır.  Bununla  yanaşı göy- 
yaşıl  planktonlarm  inkişafında  suyun  keyfiyyətinin  pisləş­
məsini  və  qiymətli  balıq  növlərinin  məhv  olmasını müəyyən 
edir.
Ekologiyanın,  təbiətin qorunmasında,  nəsli kəsilməkdə 
olan  flora  və  faunanın  bərpasında,  ətraf  mühitin  çirklən­
mələrdən,  təbii  fəlakətlərdən  müdafiəsində,  biosferdə  ok­
sigen  balansının  tənzimlənməsi  və  saxlanılmasında,  meşə­
lərin,  milli  parkların,  qoruqların,  yasaqlıqların  yaradılma­
sında,  landşaftın planlaşdırılması  sahəsində  həyata  keçirilən 
təcrübələrin,  təbii  ekoloji  tarazlığın  qorunub  saxlanılma­
sında əhəmiyyətləri ölçüyə gəlməzdir.
Ekologiya elminin  son  tətbiqi  nəticələri müasir  və gə­
ləcək  nəsilləri  sağlam  təbii  mühitlə  təmin  etmək  üçün  elmi 
əsaslar  hazırlamaq,  təbii  ehtiyatların  mühafizəsi  və  tullan- 
tısız  texnologiyaların  ekoloji  əsaslarını  müəyyən  etmək,  op­
timal və etibarlı  fəaliyyət göstərən  antropogen  ekosistemlər, 
rəsmi  və  qeyri-rəsmi  səviyyələrdə  ekoloji  təhsilə  və  əhalinin 
bütün  təbəqələri  arasında  ekoloji  mədəniyyətə  yiyələnmək 
və s. məsələləri özündə birləşdirir.
Ekologiya  termininin  meydana  gəlməsinin  tarixi 
kökləri  çox  qədim  dövrlərə gedib  çıxır.  Canlı  orqanizmlərin 
həyatı,  onların  xarici  mühitdən,  yəni  əhatə  olunan  üzvi  və 
qeyri-üzvi  aləmdən  asılı  olması,  fauna  və  flora  aləminin  ya­
yılması  xarakteri  haqqında  məlumatlara  hələ  eramızdan 
əvvəlki  dövrlərdə  rast  gəlinmişdir.  Müxtəlif tarixi  dövrlərdə 
qədim  Roma  və  Yunanıstanda  ekoloji  baxışlar  təbiətşünas 
filosofların əsərlərində öz əksini daha geniş tapmışdır.
Eramızdan  əvvəl  384-322-ci  illərdə  Aristotelin,  e.ə  79- 
23-cü  illərdə  Böyük  Plineyin,  eləcə  də  1627-1691-ci  illərdə 
Boykonun  əsərlərində  ətraf  mühitin  orqanizmlərin  həya­
tında  əhəmiyyəti,  eləcə  də  onların  yaşayış  məskənlərində 
məskunlaşmaları  məsələlərinə  toxunulmuşdur.  Aristotel  öz
14
əsərlərində  ona  məlum  olan  500-dən  artıq  heyvan  növünü 
şərh  edərək  onların davranışları haqqında dövrü kifayətlən- 
dirən  məlumatlar  vermişdir.  O  da  maraqlıdır  ki,  «botani­
kanın  atası»  sayılan,  eyni  zamanda  Aristotelin  şagirdi  olan 
T.Ereziyski  müxtəlif  şəraitdə  bitkilərin  forma  və  xüsusiy­
yətlərinin  torpaq  və  iqlimdən  asılılığı  haqqında  məlumat 
vermişdir.
Ekologiyanın  bütöv bir sistem kimi  təşəkkül  tapması və 
onun  inkişaf  tarixi  XIX  əsrin  sonu  -   XX  əsrin  əvvəllərinə 
təsadüf  edir.  1913-cü  ildə  Ç.Edamsm  «Heyvanların  ekolo­
giyasının  öyrnəilməsinə  dair»  əsəri  nəşr  olunmuş,  1914-cü 
ildə  indi də  fəaliyyətdə  olan  Britaniya  Ekoloji  Cəmiyyətinin 
ilk  toplantısı  baş  vermiş,  1916-cı  ildə  Amerika  Ekoloji  Cə­
miyyəti  yaradılmış,  920-ci  ildən  Amerika  qitəsində  «Eko­
logiya»  adlı  elmi  jurnal  işıq  üzü  görmüşdür.  O,  müasir 
dövrdə də çox çəkili jurnal hesab edilir.
Ayrı-ayrı  tədqiqatların,  alimlərin  ekologiya  sahəsində 
görmüş olduqları işlərin kəmiyyət, keyfiyyət göstəricilərinin, 
xüsusi  çəkilərinin  müxtəlifliyi  əsasən  3  mərhələdə  həyata 
keçirilmişdir.  Bunlar  XIX  əsrin 60-cı  illərinə qədərki dövrü, 
XIX  əsrin  60-cı  illərindən  başlayaraq XX  əsrin  50-ci  illərinə 
qədərki  dövrü  və  habelə  XX  əsrin  50-ci  illərindən 
başlamaqla  müasir  dövrü  əhatə  edir.  Həmin  mərhələlərin 
qısa  şərhini vermək məqsədyönlü sayılır.
Məlumdur ki, ekologiyanın bir elm kimi yaranması,  tə­
şəkkülü,  inkişafı  tarixin  xronoloji  ardıcıllığı  nəzərə  alın­
maqla  birinci  mərhələyə  aid  edilir.  Burada  canlı  orqanizm­
lərin  məskunlaşdığı  təbii  mühitlə qarşılıqlı  əlaqəsi  haqqında 
məlumatlar  toplanmışdır.  XVII-XVIII  əsrlərdə  ekoloji  mə­
lumatlar  ayrı-ayrı  canlılara  həsr  olunmaqla  onların  bioloji 
aləminin  şərhinə  həsr  edilmişdir.  Hələ  1734-cü  ildə 
A.Rcomyurun,  eləcə  də  1744-cü  ildə  L.Tramblenin  əsərləri 
ayrı-ayrı  həşəratlardan  bəhs  edirdi.  Müxtəlif dövrlərdə  ayrı- 
ayrı  filosoflar,  o  cümlədən  K.Linneyin,  Y.Barfonun,
15

---