Dərs vəsaiti Azərbaycan respublikası Təhsil nazirinin 27. 02. 2013 cü il tarixli 323
Yüklə 2,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bioloji xüsusiyyətləri.
17 başqa, yarpaqda 2%-ə qədər sellüloz, o qədər də azotlu maddələr toplanır. Kökümeyvə şəkər çuğundurunun əsas orqanıdır ki, həmin bitki bu meyvəyə görə becərilir. Bioloji yetişgənliyi başa çatmış kökümey vədə 75-80% su, 20-25% quru maddə olur. Quru maddənin isə əsas hissəsini şəkər təşkil edir. Yetişdirilmə şəraitindən, yığım müddəti və sort xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, şəkər 15-20% arasında dəyişir. Şəkərdən başqa quru maddənin tərkibinə kökümeyvənin ümumi kütləsinə 4-5% sellüloza, 1-2% zülal, 1%- ə yaxın kül maddələri düşür ( cədvəl 1). Şəkər və digər maddələrin kökümeyvənin müxtəlif hissələri üzrə paylanması qeyri-bərabərdir. Şəkərin ən çox toplandığı nahiyə kökün orta hissəsi - yəni kökboğazcığının əsl kökə keçdiyi hissədir. Burada kökümeyvə kütləsinə nisbətən şəkər toplanışı 19- 20%- ə çatır. Kök başcığında və quyruq hissəsində ümumi kütləyə nisbətdə şəkər toplanışı 13-15% təşkil edir. Becərmə şəraiti və sortdan asılı olaraq, kök meyvənin quru maddəsinə düşən şəkər 70 - 76%- ə çatır. Şəkər kökümeyvənin müxtəlif toxumları üzrə də qeyri- bərabər paylanır. Ötürücü zonasında daha çox parenxim hüçeyrələrində nisbətən az toplanır. Cədvəl 1 Şəkər çuğundurunda kök və yarpaqların kimyəvi tərkibi,%-lə Maddələr Yarpaqlarda Köklərdə Su 78-85 75-80 Quru maddə 15-22 20-25 Azotsuz maddə-saxaroza 0,5-1,5 16-20 Azotsuz ekstraktiv maddə 9-15 1,5-2,0 Sellüloz 1,99 3-5 Azotlu maddələr 2,0 1-2 Kül 1,3-2,7 0,5-0,8 Kökü meyvənin ümumi kütləsinə görə faizlə pektin maddə- lərinin miqdarı 2-2,5%-dən artıq deyildir. Şəkər çuğundurunun 18 kökü meyvələrində üzvi turşular, azotlu və mineral maddələr, yağ- lar da vardır. Bunların ümumi miqdarı kökümeyvənin ümumi küt- ləsinə görə 26%-dan artıq deyildir. Bioloji xüsusiyyətləri. Boyatma və inkişaf. Bu bitki birinci ildə külli miqdarda yarpaq əmələ gətirməklə, kökümeyvəni for- ma laşdırır. Bitkinin həyatının ikinci ilində kökümeyvənin yuxarı hissəsindəki tumurcuqlardan yarpaq və çiçəkdaşıyan zoğlar əmələ gəlir. Ancaq bilmək lazımdır ki, ikillik sikl pozula da bilər. Səpin- dən sonra hava şəraitindən asılı olaraq bitkilərin bir hissəsi elə birinci il inkişafında çiçəkdaşıyan zoğlar əmələ gətirir. Əksinə yaz ayları isti və sabit keçdikdə çiçəkdaşıyan zoğlu bit kilərin miqdarı, adətən 0,5%-i keçmir. Bəzi hallarda toxum- çuluq məqsədilə əkinlərdə də bitkinin adi tsiklik inkişafından kənara çıxma halları çox olur. Bəzi bitkilər ikinçi il inkişafında da çiçəkdaşıyan zoğlar əmələ gətirmir. Qeyd etmək lazımdır ki, eyni tarlada birinci ili çiç əkdaşıyan bitkilərlə yanaşı, “qəsdən” çiçək əmələ gətirməyən bitkilərin olması da arzu olunan hal deyildir. Birinci halda bu vəziyyət kökümeyvə məhsuldarlığını aşağı salır, ikinci halda isə toxum materialının az toplanmasına səbəb olur. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi şəkər çuğundurunun sort və hibridləri ikillik bitkilər qrupuna aid edilir. Şəkər çuğundurunun birillik və ikillik sortları inkişaf xarakteri və ətraf mühit amillərinə münasibətinə görə eyni deyildir. İnkişafda olan bu qanunauy- ğunluq şəkər çuğundurunun istehsalı üçün, anac çuğundur (to- xumluq) bec ərdikdə mütləq nəzərə alınmalıdır. Birillik şəkər çuğundurunun boyatma və inkişafının xarakteri toxumun şişib - çücərməsi dövründə nəzərdən keçirilir. Тoxum yumaqları nəmli şəraitə düşdükdən sonra, nəmliyi çəkməyə - toplamağa, başlayır. Nəmlik nə qədər çox olursa, həmin proses daha intensiv gedir. Nəmliyin udulması bütün meyvəyanlığı səthi üzrə gedir. Udulmuş nəmliyin bir hissəsi toxum tərəfindən sorulur. Тoxumun şişməsi və cüçərməsi üçün toxum yumağının kütləsinin 120-170%-i qədər su tələb olunur. Ançaq, meyvə yanlığından azad olmuş toxumlara, onların kütləsinin 40% -i qədər su kifayət edir. 19 Şəkər çuğundurunun toxumlarının su udması 1 0 C- dən 30- 35 0 C temperatur həddində gedə bilər. Ançaq bilmək lazımdır ki, temperatur artdıqca, su udulması bir o qədər intensiv xarakter alır. Əgər 3-4 0 C temperaturda toxumun şişməsi və cücərməsi üçün 25 - 30 gün tələb olunursa, 12-15 0 C temperaturda cəmisi 3-4 gün la- zım gəlir. Cücərmə zamanı birinci boyverən rüşeym kökləri olur ki, bu cücərmə prosesində meyvə baş qaldıraraq, xaricə - üzə çıxır. Bu dövrdə filqə yarpaqları iriləşir və hələlik meyvənin boşluğunda qalır. Bu andan sonra filqə yarpaqlarının altındakı hissə - dirsək boy verməyə başlayır, get-gedə onun ölçüləri böyüyür, filqə yarpaqlarını qozanın (fındıqcığın) yuvalarından xaricə dartır və böyüməkdə davam edir, həmin yarpaqları torpaq səthinə çıxarır. Тorpaqda lazımi miqdar nəmlik olmaqla, o yumşaqdırsa, tem- peratur 6-8 0 C- dən aşağı düşürsə, o zaman filqəyarpaqlaraltı dir- səyin böyüyüb artdığı vaxtdan bir çüt filqə yarpaqlarının torpaq səthinə çıxması üçün, adətən, 5-6 gün keçir. Əksinə torpaq kəl- tənləri yaxşı beçərilmədikdə, torpaq kip olduqda fazalararası dövr uzanır. Belə halda çüçərtilər seyrək və zəif olur. Cüçərtilər torpaq səthinə çıxana kimi kökün, filqəyarpaqları altı dirsəyin və filqə yarpaqlarının bitib-böyüməsi toxumda toplanmış plastik mad- dələrin hesabına gedir. Тoxumdakı bu maddələr isə nisbətən az olduqlarından səpin zamanı toxumun dərin basdırılması sayəsində xeyli miqdar cücərtilər yer səthinə çıxmağa imkan tapmayıb məhv olurlar. Filqə yarpaqları yer səthinə çıxdıqdan sonra cavan bitkilər öz həyat fəaliyyəti hesabına özünü qida maddələri ilə təmin edirlər: belə ki, kök sistemi torpaqdan nəmlik və qida maddələrini udur - mənimsəyir, yarpaqlar isə fotosintez prosesi hesabına üzvü mad dəni əmələ gətirir. Filqə yarpaqlarının torpaq səthinə çıxdığı dövrdən bir cüt həqiqi yarpaq əmələ gələnə kimi keçən müddətə inkişaf etmiş çəngəlcik fazası adı verilmişdir. Bu fazanın davam etmə müddəti 7- 10 gün çəkir. Ançaq soyuq hava şəraitində fazanın keçməsi gecikərək, 15 günə və bundan artıq müddət tələb edir. Belə hal Yüklə 2,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|