22
Orta və Yeni səltənət dövründə ədəbiyyatda mövcud dövlət və
ictimai quruluşu müdafiə edən nəsihətlərə təsadüf olunur. Belə
nəsihətlərdə sosial ziddiyyətlər, yuxarıların aşağıdakılara münasibəti,
xalq üsyanlarının xoşagəlməz nəticələri və s. öz əksini tapır. Bu
nəsihətlərə misal olaraq, “Heraklopol hökmdarı Axtoyun oğlu
Merikaya nəsihəti”, “I Amenemxetin nəsihəti”, “Duauf oğlu Axtoyun
nəsihəti”, “İpuserin kəlamı”, “Nefertifin nəsihəti” və s. göstərə
bilərik.
Sinifli cəmiyyətin meydana çıxması ilə bağlı incəsənət firon
hakimiyyətinin güclənməsinə xidmət etməyə başladı.
Qədim Misir memarlağlında dinin təsiri aydın hiss olunur.
Ehramların klassik nümunəsi Sakkarada təmsil olunmuşdur.
Buradakı pilləli ehram firon Coserə həsr olunmuşdur. IV sülalə
fironlarından Xufu (hündürlüyü 147 m.), Menkauha (hündürlüyü 6
m.), Xafra (hündürlüyü 140 m.) gözəl ehramlar tikdirmişlər.
Məbədlərin divarlarında ilahiləşdirilmiş firon həyatı ilə yanaşı sadə
insanların, məsələn, dalaşan qayıqçılar, işləyən sənətkarlar, dəfn
mərasimləri və s. təsvirlər həkk olunmuşdur.
Yeni səltənət zamanında incəsənət və memarlıq özünün daha
yüksək inkişaf dövrünü yaşayır. Belə ki, qayalar yarılıb yeraltı dəfn
sərdabələri yaradılır. Məsələn, I Setinin yeraltı sərdabəsində yüzdən
çox otaq vardır. Ən əzəmətli memarlıq nümunəsi Fivadakı (Karpak
və Lüksorla) Ason məbədi hesab olunur. Bu məbədin böyük salonu
16 cərgədə ucaldılmış 134 sütundan ibarət imiş. Həmin salonun 12
mərkəz sütununun hündürlüyü 21 metr imiş. Salonun sahəsi isə 5
min kv/m-dən çox imiş.
Misir memarlığının əsas sahəsini heykəltəraşlıq təşkil edirdi.
Bütün məbəd və saraylar heykəllərlə dolu olmuşdur. Əsasən misir
allahlarından və fironlardan ibarət olan bu heykəllər içərisində sadə
insanlara həsr olunmuş heykəllər də var idi.
23
Dini təsəvvürlər Misirdə cəmiyyətin bütün təbəqələrində özünü
göstərdiyi kimi, mədəniyyətdə də izini qoymuşdur. Qədim misirlilərin
ideologiyasını din təşkil edirdi. Dini təsəvvürlərin sadə formaları-
fetişizm (əşyalara sitayiş) və totemizm (heyvanlara sitayiş) qədim
Misir tarixində mövcud olmuşdur. Misirdə dini sistem getdikcə
inkişaf edərək Yeni səltənət dövründə daha da mükəmməlləşdi.
Allahlar haqqında təsəvvürlər müxtəlif təbiət qüvvələrinin və ictimai
hadisələrin təcəssümü kimi yaranmışdı. Dini təsəvvürlərin əsasında
yerli, vilayət və ümummisir ibadətgahları möhkəmlənirdi.
Misirin ən qədim dövründə əcdadlara və mərhumlara ibadət
mövcud olmuşdur. İbadətdə də təbəqələşmə özünü göstərirdi. Zaman
keçdikcə Misirdə ibadətin məzmun və forması dəyişir.
Qədim misirlilər fironun şəxsiyyətini ilahiləşdirmişdilər.
Əvvəlcə onu allahın oğlu, daha sonra isə allah adlandırdılar. Firona
kainatın allahı kimi sitayiş və ibadət olunurdu. İncəsənətdə də
hökmdarın allah oğlu olması fikri təbliğ edilirdi. Firona ibadət üçün
məbədlərdə xüsusi otaqlar təşkil olunmuşdu. Bu otaqlara “böyük ev”
adı verilmişdi. XVIII sülalə zamanı “firon” sözü artıq hökmdar
mənasında işlənirdi.
Dinin bu şəkildə təsirinə baxmayaraq, bu dövrdə insanlarda
“bilik” haqqında təsəvvürlər də mövcud idi. Məktəblər fəaliyyət
göstərir, verilən biliklər tətbiqi mahiyyət kəsb edirdi. Misirlilər hesab
və həndəsə sahəsində sadə biliklərə malik idilər. Biliklər zəruri
təlabatdan yaranırdı. Riyaziyyatda ən böyük müvəffəqiyyət onluq
say sisteminin yaradılması idi. Yazıda 1, 10, 100, 1000, 10000,
1000000 kimi işarələrdən istifadə olunurdu.
Astronomiyada da bəzi nailiyyətlər qazanılmışdı. Belə ki, artıq
misirlilər planeti ulduzdan fərqləndirirdilər. Bu, onların ulduzlar
haqda tərtib etdikləri ilkin xəritədən də
24
görünür. Onlar xüsusi təqvim yaradaraq ili hər bir ayı 30 gündən
ibarət olan 12 aya bölmüşdülər. İl 365 günə bərabər idi. Misir təqvim
ili tropik ildən dörddə bir sutka geri qalırdı. Bu fərq 120 ildə bir aya
bərabər olurdu.
Su və günəş saatlarının ixtirası da misirlilərin nailiyyətləri
sırasına daxil idi.
Təbabət də digər elm sahələrindən geridə qalmırdı. Bəzi
xəstəliklərin müalicəsi müəyyənləşdirilmişdi. Həkimlər insan
anatomiyası ilə bağlı tədqiqatlar aparırdılar.
Misir Qədim Şərqin inkişaf etmiş mədəniyyət mərkəzlərindən
biri hesab olunurdu. Sivilizasiyaya uyğun dövlət sistemi,
iqtisadiyyat, mədəniyyətin müxtəlif sahələri üç min il ərzində öz
mövcudluğunu qorumuş və digər ölkələrə də təsirini göstərmişdir.
Misir Qədim Şərqdə ən uzunömürlü dövlətlərdən biri olmuşdur.
§5. HETT MƏDƏNİYYƏTİ
E.ə. 18-12-ci əsrlərdə Kiçik Asiyada Hett adlı qədim dövlət
mövcud olmuşdur. Bu e.ə. 20-19-cu əsrlərdə hettlər, hattilər və etnik
qrupların təmsil olunduğu şəhər dövlətlərinin (Kanes, Hattuşinaş və
s.) birləşməsi nəticəsində yaranmışdır. E.ə. təqribən XVIII əsrdə
Kussar padşahı Anittas Anadolunun bəzi vilayətlərini birləşdirmiş,
e.ə. 17-ci əsrin əvvəllərində isə digər Hett sülaləsinin əsasını qoyan
Labarna Hett dövlətinin ərazisini daha da genişləndirmişdir. E.ə. 17-
ci əsrin ortalarında I Hattuşilis Kiçik Asiyanın cənub-şərq
vilayətlərinin işğalını sona çatdıraraq, paytaxtı Hatuşaş şəhərinə
köçürmüşdü. I Mursilis dövründə (e.ə. 17-ci əsrin sonunda) Hett
dövlətinin hərbi qüdrəti ən yüksək səviyyəyə çatmışdı.
Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilmiş bəzi maddi-
mədəniyyət nümunələri, Boğazgöydə (Hattuşa) tapılmış Hett
hökmdarlarına məxsus yazılı sənədlər Hett mədəniyyə-
Dostları ilə paylaş: |