Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 1 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ A.S.SADIQOV, İ.B.XƏLİLOV EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr JSfe 510. 07.06. 2004-cü il. 2 BAKI-2004 Müəlliflər: texniki elmlər namizədi, dosent Sadıqov Ağa Səhliyalı oğlu, coğrafiya elmləri namizədi Xəlilov İlqar Bəylər oğlu. Elmi redaktor: biologiya elmləri doktoru, professor R.L.Sultanov Rəyçilər: texniki elmlər doktoru, professor T.Ə.Səmədov biologiya elmləri namizədi, Y.B.İsmayılov coğrafiya elmləri namizədi F.B.Eminov Dərs vəsaitində ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi problemləri, onlarla əlaqədar olan qanunvericilik aktlarının xülasəsi, ətraf mühitin iqtisadiyyatı və ətraf mühitə vurulan ziyanın hesablanması yolları verilmişdir. Dərs vəsaiti ali məktəblərin bakalavr pilləsinin toləbələri üçüh yazılmışdır. Dərs vəsaitindən ətraf mühitin mühafizosi ilə məşğul olan mütəxəssislor də istifadə edə bilərlər. 3 GİRİŞ Bəşəriyyət yarandığı gündən hal-hazıradək onu əhatə edən mühitdən öz mənafeyi üçün istifadə etmək məqsədilə ona hər cür təsir etməkdən çəkinməmişdir. Bu vəziyyət elmi-tərəqqi əsri olan müasir dövrdə daha kəskin xarakter almışdır. İnsanlar və təbiət üçün təhlükə yaradan müxtəlif təhlükəli maddələrin ətraf mühitə daxil olaraq orada toplanması davam etməkdədir. Ətraf mühitin çirkləndirilməsinin- günü-gündən artması yeni texnologiyaların yaranması, yeni kimyəvi elementlərin istehsalı, istehsal sahələrində ekoloji nəzarətin zəif olması, kimyəvi maddələrin beynəlxalq miqyasda satışınm aparılması və s. ilə sıx əlaqədardır. Müasir insan bu halların onun yaşayış tərzinə mənfi təsirini geniş mənada hiss edərək özünün məsuliyyətini etiraf edir, hər hansı bir problemin təbii qanunauyğunluq çərçivəsində həyata keçirilməsini əsas götürür. Hər hansı bir yeni təklif tətbiq edilməzdən əwəl o ekoloji-sosial-iqtisadi baxıımdan kompleks şəkildə yoxlanılıb qiymətləndirilməlidir. Bunlarla əlaqədar olaraq müxtəlif elmi fənlərin ekologiyalaşması kimi yeni elmi istiqamət formalaşmaqdadır. Dünya miqyasında, keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq görkəmli alimlərin əsərlərində mövcud ekoloji vəziyyət, ekoloji krizis, ekoloji təhlükəsizlik və s. mövzuları ətraflı tədqiq olunmaqdadır. Ekoloji amillər nəzərə alınmaqla yeni texnikanın kompleks qiymətləndirilməsi texniki tərəqqi qarşısında qoyulan tələbləri qabaqcadan müəyyən edir. Qeyd etmək lazımdır ki, çoxpilləli texnoloji prosesə malik olan istehsalat sahələrində külli miqdarda məhsul itkisi baş verir. Tullantı adlanan həmin məhsul bu və ya digər mühəndisi-texniki tədbirin tətbiqi ilə täm 4 istifadə olunmalıdır. Bu məqsədlə istehsalatın müxtəlif sahələrində qapalı texnoloji dövrənin yaradılması günün ən aktual tələblərindən biridir. Təqdım olunmuş bu dərs vəsaitində göstərilən məsələlərlə əlaqədar olan ekoloji anlayış, respublikada ekoloji vəziyyət, ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr, onlara qarşı mübarizə usulları, onların zərərsizləşdirilməsi, bu tədbirlərin həyata keçırılməsi üçün müəssisəyə dəyən ziyanın hesablama metodları və ekolojı vəziyyətin dövlət tənzimlənməsi məsələləri ətrafiı verilmişdir. I FƏSİL. EKOLOGİYA VƏ ONUN İNKİŞAF TARİXİ 1.1. Ekologiyanın predmeti və vəzifələri Ekologiya canlı orqanizmlərin mövcudluq şəraitini, onları ohatə edən mühitlə qarşılıqlı əlaqə və münasibətlərini öyrənən elmdir. Yunan dilindən ekologiya elminin tərcüməsi «oy-kos» - ev, daxma, «loqos» - elm deməkdir>Bu səbəbdəndə bəzən ekologiyanı canlıların məskun sahələri ilə əlaqələrini öyrənən elm kimi təqdim edirlər. Bu fikir onunla öz doğrulu- ğunu göstərir ki, ətraf aləmi (məskun sahələrini) canlı orqanizmlərdən ayrı tədqiq etmək düzgün deyil. Bunlar hər ikisi birgə - tam fəaliyyətin ayrılmaz elementləridir. Ekologiyanı təkcə mühitin orqanizmə təsirini öyrənən elm kimi vermək səhv fikirdir. Ekologiya təbiət fənləri olan kimya, fizika, riyaziyyat, geologiya, coğrafiya, torpaqşünaslıq elmləri ilə sıx əlaqədə biologiya elminin bir hissəsi kimi öz inkişafını tapmışdır. Ekologiyanm predmeti orqanizmlər ilə mühit arasında əlaqənin birliyi və ya strukturundan ibarətdir. Ekologiyanm əsas tədqiqat obyekti ekoloji sistemdir. Bundan başqa ekologiya ay-rı-ayrı orqanizmlərin növlərinin, 5 onların populyasiyalarının və ümumilikdə biosferin öyrənilməsi ilə də məşğul olur. Biologiya elminə daxil olan ekologiyanın əsas bölməsi Ümumi ekologiyadır. 'Ümumi ekologiyanm struktur sxemi aşağıdakı kimi təqdim edilə bilər (Şəkil 1.1.). Ümumi ekologiya — ekosistemin biotik və abiotik kompo- nentlərinin qarşılıqlı təsirlərinin qanunauyğunluqlarını və prinsiplərini öyrənən elmdir. Burada əsasən strukturların formalaşma qanunları, ekosistemin funksiyaları və inkişafı öyrənilir. Bu qlobal və tətbiqi ekologiyanın nəzəri əsası hesab olunur. Ümumi ekologiyanın nəzəri əsasları biotik birliklər, qida zənciri, maddələrin dövranı və ekosistemdə enerji, populyasiya ekologiyası konsepsiyasını təşkil edir. Şəkil 1.1. Ümumi ekologiyanm struktur sxemi. Qlobal ekologiya — bioloji növ olan insanın, onu əhatə edən mühitlə qarşılıqlı münasibətlərinin tənzimlənməsinə, eyni zamanda dövlətlərarası əməkdaşlığın yaradılmasına yönəldilmişdir. Bu əməkdaşlıq təkcə ətraf mühitin mühafizəsini yox, eyni zamanda sosial-iqtisadi sahələridə əhatə edir. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|