49
Göstərilən cədvəllərdə hər bir komponentin BBQ-göstərilmişdir.
Qarışıqda bir neçə komponent olarsa onların BBQ hesablanması müvafıq
bölmələrdə verilmişdir.
V FƏSİL. URBANİZASİYANIN EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ
Urbanizasiya şəhərlərin kənd sahələrinin və əhalisinin hesabına
böyüməsi və inkişafi ilə baş verən və ictimaiyyətın inkişafınının
yüksəldilməsinə yönəldilmiş tarixi prosesdir.
Müasir şəhər təkcə külli miqdarda insanların yaşayış məntəqəsi yox, o,
həmçinin ətraf mühitə təsir edərək onun dəyişliməsinə səbəb olan güclü bir
sistemdir. Lakin, bu dəyişikliyin müsbət istiqamətdə olmasını demək olmaz.
Şəhər meşələrdən uzaqlaşır, torpaq çılpaqlaşır, çaylar suyunu şəhərlərə
verərək tanınmaz hala düşür. Yaxın keçmişdə bu prosesə vacib bir hal kimi
baxanlar hal-hazırda bunlara qarşı kəskin mübarizə aparmağın labüdlüyünü
qeyd edirlər.
Milyon əhalisi olan ilk şəhər 3000 il bundan əvvəl (eramızdan əvvəl
44-10-cu illərdə) Yuli Sezar vaxtmda Roma olmuşdur. Şəhərlərin yarandığı
tarixdən ətraf aləmin mühafizəsi qiydaları mövcud olmuşdur. Bu şəhərlərdə
təkmilləşdirilmiş su təchizatı sistemləri yaradılrmış, hətta özünəməxsus
kanalizasiya xətləri quraşdırılmışdır. Təxmini olaraq həmin illərdə təbiətin
mühafizəsi qanunu qəbul edilmişdir. Bu qanuna əsasən dəri emalı,
dəmirçıxarmalar və s. zərərli istehsalat müəssisələrinin yalnız şəhərdən
kənarda yerləşdirilməsi tələb olunurdu. Məqsəd «tüstü və hislə havanı
zəhərləməmək»dən ibarət idi.
Şəhərlərin meydana gəlməsinin başlıca məqsədi ticarətlə məşğul olmaq,
ən vacibi düşmənlərdən müdafıə olunmaq idi.Buna görə də şəhərlər strateji
məntəqələrdə (müdafıə məqsədilə) və ya dəniz və çayların sahillərində
50
(ticarət və rabitə əlerişli olduğu üçün) salınırdı. Sənayedə baş vermiş inqilab
urbanizasiya prosesini sürətləndirən əsas amillərdən biri olmuşdur.
Ümumiyyətlə şəhərlərin salınmasında onun arxitekturası, əhalinin rahat
yaşaması prinsipi əsas götürülür. Şəhərin yerləşdiyi sahədən və onun
əhəmiyyətlilik dərəcəsindən asılı olaraq hər bir küçəyə və ya meydana ciddi
tələblər qoyulur. 1800-cü ildə dünya əhalisinin yalnız 3 faizi şəhərlərdə
yaşayırdı. XX əsrə qədər hətta iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə belə
əhalinin əksəriyyəti kənd yerlərində yaşayırdı. Onların əsas yaşayış
tələbatını kənd təsərrüfatı ödəyirdi.
BMT-nin məlumatına əsasən minilliklər ərzində əhalinin artımı çox
ləng getmişdir. Neolit dövründə dünyamn əhalisi 6-10 mln təşkil etmişdir.
Bu dövrdə əhali artımı 0,002%-ə qə-dər olmuşdur. Yalnız axırıncı yüzillikdə
bu rəqəm 0,1 faizə çatmışdır. Yeni eranın əvvəlində planetdə yaşayan
əhalinin sayı 300-400 mln-a çatmışdır. 1800-cü ildə bu roqəm bir milyard
nəfərə qədər olmuşdur. 1930-cu ildə əhalinin sayı 2 mlrd-a; 1960-cı ildə 3;
1975-ci ildə 4; 1987-ci ildə 5; 2000-ci ildə 6 -milyard nəfər olmuşdur.
1991-1995-ci illərdə yer üzərində doğulanların sayı gözlənilən saydan
29 mln az olmuşdur. BMT ekspertlərin fıkrincə dünyada əhali artımının orta
səviyyəsi sonrakı illərdə də gözləniləndən az olmuşdur. Bu hal bəzi
ölkəldərdə ölümün çox olması, Afrika ölkələrində isə müharibələrin və
SPİD-in təsiri ilə baş vermişdir. Şərqi Avropa və MDB ölkələrində isə əhali
artımının aşağı olmasının əsas səbəbi iqtisadi çətinlik olmuşdur.
BMT-nin məlumatma görə 2050-ci ildə yer üzərində əhalinin sayı 9
mlrd-a çatacaqdır. 50 ildən sonra Hindistan əhalisinin sayının 1,53 mlrd-a
qədər çatacağı gözlənilir. Hal-hazırda əhalinin sayına görə birinci yerdə olan
Çinin ikinci yerə enəcəyi gözlənilir. Bunun səbəbi dövlət tərəfındon irəli
sürülən «bir ailə - bir uşaq» prinsipidir. 1950-ci illərdə Çində hər bir ailəyə
51
orta hesabla 6,2 uşaq düşürdüsə 1999-cu ildə bu rəqəm 1,8-ə enmişdir.
BMT-nin ekspertləri belə hesab edirlər ki, əhali artımı əsasən inkişafda olan
ölkələrdə daha yüksək olacaqdır. Ən çox artım Pakistanda (156 mln-dan 345
mln-a) və Nigeriyada (112 mln-dan 244 mln-a) gözlənilir. Ümumiyyətlə in-
kişafda olan ölkələrdə əhalinin sayının 2050-ci ildə 4,8 mlrd-dan 7,8 mlrda
çatacağı gözlənilir. Belə artım bir çox problemlərin yarannmasına səbəb
olacaqdır. Bu problemlərə, qida məhsulları nın çatısmaması, ekoloji-krizis
və s. aid etmək olar. Eyni zamanda ekspertlər 30 ölkədə əhalinin sayının
azalacağı fıkrini irəli sürürlər. Bu ölkələrə Almaniya, Yaponiya, Rusiya
daxil edilmişdir.
Urbanizasiya prosesi demoqrafık artıma nisbətən daha sürətlə inkişaf
edir. 2000-ci ildə milyonçu şəhərlərin sayı 300-ə çatmışdır. Təxminən həmin
şəhərlərin yarıdan çoxunun əhalisi 3 mln -dan artıqdır. Əhalisi daha çox olan
şəhərlərə Mexiko 26,3 mln, San-Paulo 24 mln, Tokio- 17,1, Kəlkuttə - 16
mln, Nyu-York - 15,5 Şanxay - 13,3 mln aid edilir.V
2000- ci ildə Berlində keçirilmiş «Urban XXI» beynəlxalq
konfransında qeyd olunmuşdur ki, yer üzərində əhalinin çox hissəsi
şəhərlərdə yaşayacaqdır. Yaxın 25 il ərzində şəhər əhalisinin sayının 5 mlyd
artacağı, hər beş nəfərdən üçünün şəhərlərdə yaşayacağı gözlənilir. Bu
illərdə milyonçu şəhərlərin və 27 meqapolislərin (əhalisi 10 mln-dan çox
olan şəhərlər) höyük hissəsi inkişafda olan ölkələrdə olacaqdır.
Rusiya Federasiyasında son 10 il ərzində əhalinin sayı 2 mln. azalmış
dır. Burada əhalisi 1 mln-dan çox olan 13 şəhər vardır. Moskvada
yaşayanların sayı 9 mln-a bərabərdir. Milyonçu şəhərlər siyahısına Bakı da
aiddir. Burada 1,9 mln. nəfər əhali yaşayır (şəhər ətrafı ilə birlikdə 3,2 mln.
nəfər).
Dostları ilə paylaş: |