63
Dəm qazı (CO) insan həyatı üçün təhlükəli qazlardandır. Onun
atmosferə atılan miqdarı təbii yolla 500 mln. ton, antropogen yolla 304 mln.
ton təşkil edir.
İnsan həyatı üçün daha təhlükəli olan CO qazının zəhərləyici təsiri
bununla izah olunur ki, o, oksigenə nisbətən yüngül olduğu üçün qanın
hemoqlobini ilə əlaqəyə girib dayamqlj karboksihemoqlobin yaradır.
Beləliklə, orqanizmin oksigen çatışmazlığına səbəb olur. CO həmçinin ürək-
damar sisteminiııi fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. Ürək-damar
xəstəliyi olan insanlar üçün CO öldürücü təhlükəyə malikdir.
Atmosferi çirkləndirən əsas qazlardan biri karbon qazıdırl (CO
2
). XX
əsrdə onun havada olan qatılığı 25% artmışdır. Son 10 il ərzində CO
2
miqdarı atmosferdə 13% artmışdır. CO
2
atmosferə atılması əsasən enerji
istehsalı və istehlakı sahələrində baş verir. Atmosferə atılan CO
2
miqdarı
azalmazsa parnik effektinin təsirindən yer üzərində temperaturun artması
böyül fəlakət törədə bilər.
Temperaturun artması onunla izah edilir ki, günəşin ultrabənövşəyi
şüaları kifayət qədər CO
2
və CH
4
olan atmosfer qatını asanlıqla keçərək yer
üzərinə çatır. Yer səthində əks olunan infraqırmızı şüalar CO
2
yüksək olan
atmosferdə saxlaınlıı ki, bu da temperaturun artmasına səbəb olur. Şimal
yarımkürəsində 1950-1980-cı illər arasında orta illik temperatur 0,4C
0
artmışdır. Belə artımın 2050-ci ildə 2-4C° olacağı gözlənilir Buna görə də
Dünya okeanlarında suyun səviyyəsinin yaxın 25 ildə 10 sm artma ehtimalı
vardır.
Azot oksidləri (N
x
O
y
) təbiətdə meşə yanğınlarından yaranır və sənaye
müəssisələri ətrafında N
x
O
y
yaranması insan fəaliyyəti nəticəsində baş verir.
Küllü miqdarda azot oksidləri istilik elektrik stansiyalarından və daxili
64
yanacaq mühərriklərindən ayrılır. Bunlardan başqa metaləritmə və azot
turşuları ilə məşğul olan müəssisələrdəndə atmosferə azot oksidləri atılır.
Azot çirkləndirən azot oksidləri bunlardır: — N
2
O insanlara praktik
təsir edir, bu cərrahiyyə əməliyyatlarında istifadə olunur.
NO insanların mərkəzi sinir sisteminə təsir edir, onlarda iflic
yaranmasına, qanın qatılaşmasına təsir edir və oksigen çatışmazlığı yaradır.
NO
2
N
2
H
4
- su ilə birləşdikdə 4N0
2
+2H
2
0 = 4HN0
3
azot turşusu yaradır
ki, bu da nəfəs yollarının zədələnməsinə və ağ ciyərin şişməsinə səbəb olur.
Azot oksidləri fotokimyəvi proseslərdə iştirak edir. Havada
fotokimyəvi çirklənmənin səviyyəsi avtomobil nəqliyyatının hərəkət rejimi
ilə sıx əlaqədardır. Səhər və axşam nəqliyyatın intensiv işi zamanı atmosferə
küllü miqdarda azot oksidi və karbohidrogen qazları atılır. Bunlar bir-biri ilə
reaksiyaya girərək havanı fotokimyəvi çirkləndirirlər. Ürək-damar və nəfəs
yolları
xroniki xəstəliyi olan insanlar azot oksidlərinə çox həssas olurlar.
Atmosferə atılan tozların mənbəyi fırtınalar, torpağın eroziyası,
vulkan püskürməsi və dəniz tullantıları hesab olunur.
.....iNİbrə atılan tozlann və aerozollarm 10-20%-i insanlarm
lllyyotinin nəticəsidir. Tozlar əsasən tikinti materialları, sement
istehsalı, dağ-mədən işləri və tikinti işləri zamanı ətrafa atılır.
Tozlar və aerozollar təkcə insanların nəfəsalmalarını çətinləşdirmir.
O,
həmçinin
yerdən
istiliyin
qayıtmasına
maneçilik
törədir,
yerə
istiqamətlənmiş günəş şualarını əks etdirir və bunlarda iqlim dəyişməsinə
səbəb olur.
Antropogen tullantılar yerətrafı ozon qatının dağılmasına səbəb olurlar.
Bu tullantıların əsas mənbəyi sənayedə və məişətdə istifadə olunan
soyuduculardan və kondisionerlərdən atmosferə atılan freon qazlarıdır.
65
Ozon stratosferin yuxarı və mezosferin aşağı qatında aşağıdakı reaksiya
nəticəsində yaranır.
Burada M - atmosferdə olan hər hansı bir komponentdir (oksigen və ya
azot).
Ozon və atom şəkilində olan oksigen atmosfer oksigeninin təsirinə
məruz qaldıqda aşağıdakı reaksiya baş verir.
Bu reaksiya «Çepmen sikli» adlandırılır. Ozonun ümumi miqdarı 4,10
37
molekul təşkil edir. Ozon qatının qalınlığı normal şəraitdə 2,5-5 mm
arasında olur. Onun 40-50% azalması «Ozon yarığı» sahəsi adlandırılır.
Ozon qatının dağılma səbəbi stratosferə olan xlorflorkarbon (XFK)
birləşmələrinin təsiridir. Bu nəticəyə birinci dəfə 1974-cü ildə Amerikan
alimləri Ş.Roulend ve M.Molina gəlmiş və buna görədə onlara Nobel
mükafatı verilmişdir. XFK atmosferin yuxarı qatına qalxaraq ozon qatını
dağıdır. Ozon qatı yer kürəsini ultrabənövşəyi şualardan mühafızə edir.
Ozon qatının dağıdan Freon F-ll və F-12-nin təsir müddəti 70-100 ildir.
XFK yüksək stabilliyə malik olan birləşmədir. O, atmosferin aşağı
qatında günəş şüalarının uzun dalğalarını udmaq və onların təsirinə məruz
qalmaq qabliyyətinə malik deyillər. XFK atmosferin yuxarı qatına qalxaraq
qısa dalğalı şualar təsirindən öz tərkibində olan xloru ayırır. Ayrılmış xlor və
O
3
reaksiyaya girir:
Dostları ilə paylaş: |