Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL

66 
 
Ayrılmış  bir  atom  Cl  100000  molekul  O
3
  dağıtmaq  qabliyyətinə  
malikdir.  Stratosferdə  ozonun  azalması  insanlarda  dəri  xərçənginin    və 
gözlərdə  katarakt  xəstəliyinin  yaranmasına  səbəb  olur.  BMT-nin  rəsmi 
məlumatına  görə  ozon  qatının  1%  azalması  100  min  katarakt  xəstəlinin  və 
10 min dəri xərcənginin azalmasına səbəb olur.»Amerikan alimləri müəyyən 
etmişlər  ki,  ozonun  hər  bir  azalma  faizi  ekvator  zonasında  xəstəliklərin    4-
5%  artmasına,  insanların  və  heyvanların  xəstəliklərə  qarşı  imunitetlərinin 
azalmasına  səbəb  olur.  Son  10  il  ərzində  Amerikada  «melanoma» 
adlandırılan dəri xərcənginə tutulanların sayı 3-7% artmışdır. 
Ozonun  azalması  atmosferin  parnik  effektinin  artmasına,  torpağın 
məhsuldarlığının azalmasına, ətraf mühitin ümumi çirklənməsinə səbəb olur. 
I985-ci    ildə  Venada  ozon  qatının  mühafızəsi  haqqında  Konvensiya 
qəbul  edilmişdir.  1987-ci  ildə  isə  Monrealda  ozondağıdıcı  maddələrin 
atmosferə  atılmasının  azaldılması  haqqında  protokol  imzalanmışdır.  Buna 
baxmayaraq  Dünya  üzrə  freonun  2/3  hissəsini  işlədən  Avropa  ölkələri  bu 
qərarlara bu günə qədər tam riayət etmirlər. 
Bir  çox regionlarda stratosferin ozon qatının  daha da çox azalmasının 
baş  verməsi  qeydə  alınmışdır.  Məsələn,  Antarktıdada  1979-  1992-ci  illərdə 
bu azalma 50% təşkil etmişdir.  
1995-ci  il  fevral  ayında  «Rushidrometin»  göstəricilərinə  gorə  Şimal 
yarımkürəsində,  xüsusilə  Şərqi  Sibirdən  Urala  qədər  havada  olan  ozonun 
miqdarının  40%  azalması  müşahidə  edilmiş  və  bu  hal  25  gün  davam 
etmişdir. 1995-ci ilin mart ayına qədər bu rəqəm 50 %-ə çatmışdrr. 
Cənub yarım kürəsində «ozon yarığının» ümumi sahəsi 1995-ci ildə 10 
mln km
2
 olmuşdur. Amerika mütəxəsisləri belə hesab edirlər ki, əgər bütün 
ölkələr protokollara riayət etsələr onda freonun atmosferə daxil olması dayan 
dırılar və XXI əsrin ortalarında 30 il bundan əvvəlki ozon qatı bərpa olunar. 

---

67 
 
Atmosferə  atılan  çirkləndirici  maddələrin  zəhərlilik  dərəcələri  və 
onların təhlükə törətmə sinfi aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. 
Çirkləndiricilərin atmosferdə orta sutkalıq qatılığı 
Cədvəl 6.1 
Havanı 
cirkləndirən 
Təhlükəlik 
Göstərilən konsentrasiyadan 
əsas maddələr 
 sinfi 
yuxarıda hava qatının vəziyyəti 
 
 
Təhlükə 
törədə bilən 
mq/m
3 
Təhlükəli 
mq/m
3 
Fövqalədə 
təhlükəli mq/m
3 
1 
2 
3 
4 
5 
Qeyri  üzvü 
tozlar 
IV 
0,15 
0,75 
3,75 
Kükürd qazı 
III 
0,05 
0,2 
0,38 
Azot oksidi 
II 
0,085 
0,255 
0,765 
Karbon oksidi 
IV 
3,0 
5,0 
25,0 
Karbohidrogenlər 
IV 
1,5 
7,5 
37,5 
His 
III 
0,05 
0,25 
1,25 
Fenol 
III 
0,01 
0,04 
0,16 
Qurğuşun 
I 
0,0007  0,00126 
0,00224 
Hidrogen sulfıd 
II 
0,008 
0,024 
0,072 
Ammiak 
IV 
0,02 
1,0 
5,0 
Kükürd turşusu 
II 
0,1 
0,3 
0,9 
Xlor turşusu 
II 
0,2 
0,6 
1,8 
Formaldehidlər 
II 
0,012 
0,036 
0,108 
Civə 
I 
0,0003  0,00054 
0,00096 
Flor birləşmələri 
II 
0005 
0,015 
0,045 

---

68 
 
Ümumiyyətlə  bütün  maddələrin  buraxıla  bilən  qatılığı  üçün  ən  alçaq 
qatılıq  (təhlükə  törədəbilən)  götürülür. İki  cür buraxıla  bilən qatılıq  istifadə 
olunur. Maksimal birdəfəlik (20-30 dəqiqəlik) və orta sutkalıq. 
Müəssisələrr  üçün  hər  bir  maddənin  atmosferə  atılan  buraxıla  bilən 
həddi müəyyən edilir (ABH) 
Atmosferə  atılan  buraxıla  bilən  hədd  (ABH)  aşağıdakı  düsturlar 
vasitəsilə hesablanır.  
İsti tullantılar üçün: 
                      
 
Soyuq tullantılar üçün: 
 
                          
 
 
Bir neçə mənbəyin eyni zamanda tullantıları üçün: 
 
                          
 
Burada  Vc=Vı+V
2
+.........V
n
; 
H  mənbəyin yer səthindən məsafəsi, m; 
V
q
- Qaz  qarışığının həcm sərfı, - m
3
/san. 
∆ T-Tullantı qazın və havanın temperaturlar fərqi- C°  
A-zərərli    maddələrin  üfuqi  və  şaquli  çökməsini  müəyyən  edən 
atmosferin temperatur qradientindan asılı əmsal  (S-
2/3 
mq .
0 
C
1/3
)/q; 
Zərərli maddələrin havada çökmə sürəti;  
m və n -mənbədən qaz qarışığının çıxma şəraitindən asılı olan əmsal  

---

69 
 
D-mənbəyin diametri;  
V
c  
- Qaz qarışığının həcmi, cəmi, m
3
/s; 
V
1
, V
2
... V
n-
 hər bir mənbəydən atılan qazın həcmi sərfi.  
Hesab zamanı fonda olan zərərli qazların qatılığıda nəzərə alınmalıdır. 
Onda, 
C+C
f
olmalıdır. 
Burada C
f
 - təmiz havada olan qazın qatılığı;  
C - mənbədən atılan qazın qatılığıdır. 
 
6.2. Hidrosferin çirkləndirilməsi 
 
Hidrosfer dedikdə okeanlar, dənizlər, göllər, bataqlıqlar və yeraltı sular 
başa  düşülür.  Hidrosfer  planetin  ən  nazik  qatı  hesab  olunur.  O,  planetin 
çəkisinin 10
3
%-ni təşkil edir. 
Su  həyat  üçün  vacib  olan  bir  maddədir.  Hər  bir  adam  1  ildə  1  tona 
qədər  su  qəbul  edir  insan  susuz  8  sutkadan  artıq  yaşaya  bilmir.  Bitkilərin 
tərkibinin  90%-i  sudan  ibarətdir.  Kənd  təsərrüfatı  içməli  suyun  əsas 
istehlakçısıdrr. Su sənaye sahələri üçün  lazım olan əsas vəsaitlərdən biridir. 
Gücü 300 min KW olan bir elektrik stansiyası bir ildə 300 mln ton su işlədir. 
İçməli  su  planetdə  mövcud  olan  suların  2,5%-ni  təşkil  edir  Dəniz 
sularının  85%-ində  duzluluq  35  q/l-ə  qədərdir.  İçməli  sular  planetdə  qeyri-
bərabər  şəkildə  paylanmışdır.  Onun  72,2%-i  buzlaqlarda,  22,4%-i  yeraltı 
sularda,  0,35%-i  atmosferdə,  5,05%-i  göl  və  caylardadır.  İnsanların 
fəaliyyəti nəticəsində su hövzələri, çaylar qurudulur, kiçik çaylar yoxa çıxır, 
yeraltı suların səviyyələri aşağı düşür. 

---