70
Tərkibindəki duzların miqdarına görə sular 3 qrupa bölünur: 1) içməli
su (tərkibində l q/l-dən az duz olur), 2) duzlaşmış (25 q/l.- qədər) və duzlu
(25 q/l -dən çox) su
Okeanlarda duzun miqdarı 35q/l, Baltik dənizində 8-26 q/l, Xəzər
dənizində 11-13,5 q/l, Qara dənizdə 17-22 q/l təşkil edir.
Sularda mineral duzların miqdarı daima artır. Bunun səbəbi meşələrin
qırılmasında, sahələrin şumlanmasında, örüş sahələrin artmasında və s-dir.
Bu işlərin nəticəsində su torpaqda qalmayaraq onu nəmləndirmir, çaylar və
dənizlərə yol taparaq oraya axır. Belə proseslərin qarşısını almaq üçün süni
meşəsalmadan istifadə edilrlər.
Süni sututarlar mürəkkəb bir ekoloji sistem hesab edilir. Bu tutmalarda
ardıcıl olaraq hissəciklərin dəyişmə prosesi gedir.Müxtəlif hissəciklərin
yaranması hövzədə qeyri müvazinətlik yaradır.Bunun nəticəsində də suda
olan orqanizmlərin məhvi baş verir. Suda hissəciklərin tarazlığının
pozulması ekosistemin məhvinə gətirib çıxara bilir. Ekosistemin öz ilk
vəziyyətinə özünü təmizləmə prosesi adlandırılır. Bu proseslərdən ən
vaciblərinə aiddir:
-İri dispers hissəciklərin çökməsi və kolloidlərin kooqulyasiyası;
-Üzvi hissəciklərin oksidləşməsi (minerallaşma);
-Mineral hissəçiklərin oksidləşməsi;
-Turşuların neytrallaşdırdması;
- Ağır metalların duzlarının hidrolizi.
Su hövzələrinə axıdılan tullantı suları özünün temperaturu, mineral
tərkibi, oksigenin miqdarı, PH və zərərli hissəciklərin doyma dərəcələri ilə
xarakterizə edilir. Su hövzələrinin özünün hövzənin oksigen rejimindən
asılıdır. Tullantı suları göstəricilər ilə xarakterizə edilir:
71
-Suyun bulanıqlığı bu mutnometr vasitəsilə təyin edilir. Müqayisə üçün
etalon maye kaolinin suda həll olmuş məhlulu götürülür q/l -lə ölçülür.
Suyun rəngi. Bu dərəcə ilə ölçülür. Kobalt duzundan hazırlanmış
məhsulun rəngi əsasında təyin edilir;
Quru çöküntülər. Tam buxarlandıqdan soraa yerdə qalan duz və digər
bərk maddələrdən ibarətdir;
Suyun turşuluğu. PH sayı müəyyən edilir. Ph<7 olduqda mühit
turşuludur;
Suyun codluğu. Tərkibdə olan Ca
2+
və Mg
2+
duzlarrının miqdarından
asılıdır. Codluq üç növdən ibarət olur. Birinci,ümumi codluq - tərkibdəki
ionların sayından asılı olmayaraq kalsium və maqnezium duzlarının
miqdarından asılıdır. İkinci daimi codluq - 1 saat qaynadıldıqdan sonra
tərkibdə qalan Cl və SO
2-
4-
müəyyən edilir (bunlar ayrılmırlar). Üçüncü,
codluq - müvəqqəti codluqdur ki, bu qaynadıldıqdan sonra aradan qaldırılır:
— Həll olmuş oksigen. Suyun temperaturundan və barometrik
təzyiqdən asdıdır, mq/l;
— Oksigenə olan bioloji tələbat. Tullantı sular tərkibində olan
mikroorqanizmlər tərəfindən udulan oksigendir. Bunun üçün kriteriya 20°C
temperaturda suda həll edilmiş oksigenin miqdarının 5 və ya 20 sutkadan
sonra azalma miqdarı götürlür.
Mənşəyinə görə tullantı suları 3 qrupa bölünür: məişət tullantı suları,
atmosfer və sənaye tullantı suları.
Su hövzələrində biokimyəvi proseslərin düzgün getməsi və suyun
özünü normal təmizləməsi üçün onda həll olmuş formada olan oksigenin
72
miqdarı kifayət qədər olmalıdır. Əks halda suda olan orqanizmlər məhv olar,
üzvü maddələr parçalanar və suyu cirkləndirən yeni maddələr əmələ gələr.
Sanitar normasına görə təbii su hövzələrində oksigenə olan bioloji
tələbat 3-6 mq O
2
/l H
2
O-dan artıq olmamalıdır. Tullantı sularında bu rəqəm
200-300 mq/1 həddində olur. Bu hal belə suların təmizlənməsi və ya ona
həlledicilərin əlavə edilməsin tələb edir.
Su hövzələrinə axıdılan tullantı suların yarısından çoxı demək olar ki,
təmizlənməmiş axidılır. Onların təmizlənməsi təmiz suyun əlavə edilməsi və
özünü təmizləmə prosesi ile baş verir. Məsələn, poluistrol emalı ilə məşğul
olan müəssisələrin tullantı suların zərərsizləşdirmək üçün ona 30 dəfədən
çox təmiz su qatmaq lazımdır. Sintetik kauçuk tullantı suları üçün isə 185
dəfə artıq təmiz su qatmaq lazımdır.
Onsuzda çatışmayan icməli suyun bu məqsədlə işlədilməsi böyük bir
problem yaradır. Dəniz və okeanların çirkləndirilməsi neft-qaz quyularının
qazılması və istismarı zamanı baş verir. Dəniz neft və qaz yataqlarının
işlənməsi zamanı neftlə dənizi çirkləndirmə mənbəyini iki yerə —
«istismar» və «qəza mənbələrinə ayırırlar. Qazma, istismar, neftin nəqlə
hazırlanması zamanı dənizə axıdılan cüzi miqdarda neft «istismar», tullanış,
açıq fantan, sualtı boru kəmərlərinin partlaması zamanı dənizə axıdılan
neftin mənbəyi «qəza» mənbəyi adlandırılır.
Məlumdur ki, dəniz neft yataqlarının kəşfı və işlənməsi zamanı kimyəvi
birləşmələrin tətbiqilə aparılan müxtəlif əməliyyatlar dənizi çirkləndirən
mənbələr rolunu oynayırlar. Bu hal xüsusilə quyuların qazılması
prosesinə
#
aid edilə bilər. Bioloji cəhətdən mürəkkəb olan yataqlarda
kəşfiyyat və istismar quyuları qazan zaman yuyucu məhlulun keyfiyyətinə
xüsusi tələb irəli sürülür. O, müxtəlif kimyəvi maddələrlə işlənilir və
hazırlaşdırılır.
73
Yuyucu mayenin struktur-mexaniki xassəsini tənzim etmək üçün üzvi
və qeyri-üzvi kimyəvi birləşmələrdən istifadə edilir. Bunlardan okzil, sunil,
nitroliqnin, KMS, PFLX, sulfanol, qrafit kaustik soda, paltar sodası,
kalsium-xlor, xrompik, gips alebastr və s. göstərmək olar. Yuyucu mayeləri
ağırlaşdırmaq üçün əsasən baritdən istifadə edilir. Baritin miqdarı yuyucu
mayenin lazım olan sıxlığından asılı olaraq götürülür və bu zaman 35%-ə
qədər çatır.
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, kimyəvi
işlənmiş və ağırlaşdırılımş yuyucu mayelər və həmçinin onların tərkibinə
daxil olan kimyəvi reagentlər və barit balıqlara və onların yem bazası olan
onurğasızlara məhvedici təsir göstərir.
Laboratoriya tədqiqatı nəticəsində müəyyən edilmişdir ki,qazılmış
süxur tərkibində, kimyəvi işlənmə intervalında 30-90% gil, 10-30%
ağırlaşdırıcı, 8%-ə qədər üzvi mənşəli kimyəvi reagent, o cümlədən 4 %-ə
qədər neft, 6%-ə qədər suda həll olan duzlar olur. Bu reagentlərin BBQ-ı
aşağıdakı hədd daxilində olmalıdır:
Gilli məhlul, q/1 0,5-1,0
Qazıma şlamı, q/1 0,5-dən az
Barit, q/1 0,5
KMS, mq/1 0,3 - 0,4
Nitroliqlin, mq/1 0,3 - 0,4
PFLX, mq/1 0,05 - 0,07
SSB m q/1 0,1-0,2
Xrompik, q/1 0,01-0,02
Əhəng, q/1 0,005-ə qədər
Xörək duzu, q/1 0,005-ə qədər
7>
Dostları ilə paylaş: |