91
yaradan qaz hesab edilir. Qazların H
2
S-dən təmizlənməsi üçün vakuum-
karbonat metodundan, fosfat prosesindən, mərgümüş-qələvi «stretford»
prosesindən, qələvi hidroxinin və s. metodlardan istifadə edilir.
Vakuum-karbonat metodunda H
2
S qaz tərkibindən natrium karbonat və
ya kalium-karbonat məhlulları ilə udularaq ayrılrr.
Fosfat prosesində H
2
S absorbsiyası 40-50 faiz kalium-fosfatla aparılır:
Mərgümüş qələvi metodunda absorbentdən asılı olaraq mərgümüş soda
və ya mərgümüş ammoniyak götürülür.
«Stretford» üsulundan absorbsiya üçün tərkibində vanadium, natri-
ammonium antroxinon olan qələvi tətbiq edilir.
Qazları CS
2
və RSH (merkaptan)-dan təmizləmək üçün əvvəlcə onları
dəmir-xrom katalizatorlarının tətbiqi ilə 400-500°C qızdırıb H
2
S-ə çevirib,
sonra 22°C-də H
2
S ilə təmizləyirlər. Merkaptan az miqdarda olduqda qələvi
ilə onu təmizləmək mümkündür.
Neft-kimya sənayesində və yanacağın yanması zamanı ayrılan qazlar
tərkibində azot-oksidi mühüm yer tutur. Təcrübədə ən çox ayrılan qazlar NO
və NO
2
qazlarıdır. Azot-oksidini qazdan ayırmaq üçün su və qələvi ilə
absorbsiya metodlarından istifadə edilir.
Kükürdlü yanacaqların yanmasından ayrılan qazların tərkibində kükürd
iki oksid və oksidlər olur. Bu qazları tutmaq üçün kompleks metodlardan
istifadə edilir.
Ayrılan qazları adsorbsiya üsulu ilə də təmizləyirlər. Bu metod
qazların tərkibində cüzi miqdarda qazşəkilli və buxarşəkilli qarışıq olduqda
tətbiq edilir. Absorbsiya metodundan fərqli olaraq, adsorbsiya metodu
92
qazlan yüksək temperaturda təmizləmək qabiliyyətinə malikdir. Adsorbsiya
metodu fiziki və kimyəvi metodlardan ibarətdir. Fiziki adsorbsiyada qazlar
və buxarların molekulları Vander-Vaals qüvvəsilə, kimyəvi adsorbsiyada isə
kimyəvi qüvvə ilə tutulub saxlanılır. Adsor-bent kimi məsaməli
materiallardan istifadə edilir. Sənayedə istifadə edilən adsorbemtlərə misal
aktiv kömürü, silkageli, alyumageli, seoliti və poniti göstərmək olar.
Göstərilən adsorbentİər zəhərli qarışıqları aşağı təzyiqlərdə udmaqla
onlarla reaksiyaya daxil olur.
Məsələn, etilbenzol istehsalında ayrılan benzolu və hidrogen-xloridi
tullantı qazların tərkibindən ayırmaq üçün adsorbent kimi aktiv kömür,
absorbent kimi yeyici qələvi məhlulu götürülür. Benzol buxarları aktiv
kömür tərəfindən, hidrogen-xlorid qazı isə məhlul vasitəsilə udulur. Sonra
kömürlə udulan benzol su buxarı ilə desorbsiya olunur, qurudulur və
istehsalata qaytarılır. Yeyici qələvi ilə hidrogen-xloridin qarşılıqlı təsirindən
əmələ gələn natrium-xlorid məhlulu isə xlor, kaustik soda və s. istehsalında
xammal kimi işlədilir. Beləliklə, həm tullantı qazlar zərərsizləşdirilir, həm
də tullantıdan ikinci xammal kimi istifadə olunur.
Adsorbsiya prosesləri həm fasiləli, həm də fasiləsiz ola bilər. Fasiləli
proseslərdə işlənmiş adsorbent ya yenisi ilə əvəz edilir, ya da su buxarı ilə
onun aktivliyi bərpa olunur.
Fasiləli proseslərə hipersorbsiya da deyilir. Bu halda adsorbent və
təmizlənmiş qaz qarışığı aparatda əks axın prinsipi üzrə hərəkət edir.
Katalitik təmizləmə üsulu da geniş yayılmışdır. Bu üsul qarışıqdakı
komponentlərdən birinin digəri ilə, yaxud hər hansı bir komponentin
katalizatorla qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. Bu yolla əmələ gələn yeni maddələr
zərərsiz olmalı və qarışıqdan asan ayrılmalıdır. Bu üsul heterogen-katalitik
proseslə-rin qanunauyğunluqlarma əsaslamr. y
93
Əksər hallarda tullantı qazlarda olan faydalı qaz qarışıqlarını ayırmaq
üçün katalitik oksidləşmə metodundan istifadə olunur. Bu prosesdə tətbiq
olunan katalizator müxtəlif amillər nəzərə alınmaqla seçilir. Məsələn,
tullantı qazlarda karbohidrogenlər olduqda tətbiq olunan katalizatorları üç
qrupa bölmək olar:
1. Odadavamlı daşıyıcı üzərinə hopdurulmuş metal katalizatorlar
(platin, palladium, nikel, mis, gümüş).
2. Yarımkeçirici katalizatorlar (daşıyıcı üzərinə hopdurulmuş kobalt,
manqan, vanadium oksidləri, manqan 4- oksid, mis 2 -oksid qarışığı,
hipkalit, kobalt, mis və maqneziumun xromatları - şpinellər və s.).
3. Duzlar - sink-xlorid, bismut, qalay və kobaltın vanadatları.
Tullantı qazların tərkibi çoxkomponentli olduğuna görə katalizatoru
seçmək çətin olur. Oksidləşdirici katälizatorun aktivliyi əvvəlcədən təyin
edilir.
Hazrrda
təkmilləşdirilmiş
təmizləmə
üsulları
tətbiq
etməklə
katalizatorun miqdarını azaltmaq mümkün olmuşdur.
Katalitiv təmizləmə proseslərinin gedişinə bir sıra amillər təsir göstərir.
Bunlardan katalizatorun təbiətini, tullantı qazların tərkibini və temperaturu
göstərmək olar. Temperaturun artması katalizatorun aktivliyini artırır və
təmizləmə prosesi daha dərin gedir.
7.2. İstehsalat sularının təmizlənməsi və
zərərsizləşdirilməsi yolları
Məlumdur ki, ətraf mühitin qorunması üçün həyata keçirilən sanitariya-
texniki tədbirlər arasında istehsalat sularının təmizlənməsi xüsusi yer tutur.
Bu sahədə tətbiq olunan bioloji təmizlənmənin ən müasir metodları belə
çirkab suların tam təmizlənməsini təmin etmir. Müxtəlif təmizləmə
metodlarının tətbiq edilməsinə baxmayaraq, davamlı çirkləndiricilər sudan
Dostları ilə paylaş: |