Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL

94 
 
ayrılmır  və  su  ilə  birlikdə  dənizlərə,  göllərə  və  digər  su  hövzələrinə  daxil 
olur.  Suların  tam  təmizlənə  bilməməsinin  əsas  səbəbi,  istehsalat  sularını 
çirkləndirən 
maddələrin 
həm 
tərkib, 
həm 
də 
xassələrinin 
tam 
öyrənilməməsidir. 
Təbii  su  hövzələrinə  daxil  olan  suların  metabolizm  nəticəsində  çoxlu 
miqdarda  eyni  birləşmələri  də  əmələ  gəlir.  Bununla  məsələ  daha  da 
mürəkkəbləşir.  Ona  görə  də  belə  bir  nəticəyə  gəlmək  olur  ki,  sənayenin 
indiki  sürətlə  inkişaf  edib  genişləndiyi  bir  zamanda  həm  çirkab  sularının, 
həm  də  su  hövzələrinin  tam  təmizlənməsi  problemi  hələlik  həll  edilməmiş 
qalır.  Məlumdur  ki, sututarlarının öz-özünə  təmizlənmək qabiliyyəti  vardır. 
Lakin  onları  çirkləndirən  mənbələrin  çoxluğunu  nəzərə  aldıqda  aydın  olur 
ki,  bu  proses su hövzələrinin standart  normaya  qədər  təmizlənməsini  təmin 
edə  bilməz.  Sututarlannın  öz-özünə  təmizlənməsi  çox  çətin  və  məhdud 
olduğundan oraya axıdılan suların onlarda  olan zərərli maddələrin qatılığını 
30000-300000 dəfə azaltdıqdan sonra buraxmaq olar. 
Çirkab  suların  təmizlənməsi  müxtəlif  üsullarla  həyata  keçirilir.  Bu 
üsulların  tətbiq  edilməsi  çirkabın  təbiətindən  və  onun  sudakı  qatılığından 
asılıdır. 
    1.  Termiki  üsul.  Çirkab  suların  termiki  üsulla  təmizlənməsi-  suda 
olan  üzvi  birləşmələrin  yüksək  temperaturda  oksidləşməsinə  (yanmasına) 
əsaslanır.  Bu  zaman  yanma  məhsulları    zərərsiz  qazlar,  qalıq  isə  bəzən 
sənayedə  istifadə  olunan  bərk  maddələr  olur.  Bu  üsul  çirkabın  qatılığı  çox 
olan suyun təmizlənməsi üçün tətbiq olunur. 
  2.  Mexaniki  üsul.  Bu  üsulla  suyun  təmizlənməsi  suyun  «ələnməsi» 
(suyun  tordan  və  ələkdən  keçirilməsi),  saxlanması  və  süzülməsi  ilə  həyata 
keçirilir.  Kobud  dispers  hissəciklər  suçökdürücülərdə  saxlanmaqla 
çökdürülür.  İncə  dispers  hissəciklər  koaqulyatorların  (FeCl
3
    AICI
3
  və  s.) 

---

95 
 
köməyi  ilə  kosqulayasiya etdirilir,  alman  çöküntülər  isə süzgəcdən süzülür. 
Sıxlığıı  suyun  sıxlığından  az  olan  incə  dispers  hissəcikləri  sudan  ayırmaq 
üçün su flotasiya edilir. 
3.  Fiziki-kimyəvi  üsul.  Bu  üsulla  suyu  təmizləmək  üçün  koaqulantlar 
və  floqulyantlardan,  sorbentlər  və  oksidləşdiricilərdən,  iondəyişənlərdən  və 
s. istifadə edilir. 
Məlumdur  ki,  suyun  biokimyəvi  yolla  təmizlənməsi  ən  effektli 
metodlardan  biridir.  Lakin  çirkab  sularda  elə  maddələr  olur  ki,  onlar 
asılqanlar əmələ  gətirdiyi üçün  biokimyəvi üsulla sudan  ayrılmır.  Ona  görə 
də fiziki-kimyəvi üsullardan istifadə edilir. Çətin oksidləşən üzvi maddələri, 
biogen elementləri, ağır metalların  ionlarını və bəzi zəhərli maddələri fiziki-
kimyəvi  üsullarla  təmizləmək  daha  səmərəlidir.  Bu  məqsədlə  suya 
koaqulyant və floqulyant kimi müxtəlif reagentlər əlavə olunur. Ona görə də 
bu metodlara reagent metodlar deyilir. 
Koaqulyant  kimi  əksər  hallarda  alüminium-sulfat,  sulfat  və.  fosfat 
turşuları,  ammonyaklı  su,  dəmir  3  -hidroksid  və  dəmirin  bir  sıra  duzları 
götürülür.  Bir  qayda  plaraq  alüminium-sulfat  suya  toz  halmda,  bəzən  də 
məhlul  kimi  əlavə  olunur.  Təmizlənmiş  alüminium-sulfatda  susuz 
alüminium-sulfatm  qatıhğı  40  faizdən,  təmizlənməmiş  alüminium-sulfatda 
isə 35,5 faizdən az olmamalıdır. Koaqulyant suda tam həll olunmalıdır. Tam 
həll  olmadıqda  isə  bu  məqsədlə  köməkçi  vasitələrdən  istifädə  edilir. 
Koaqulyantm miqdarı suyun analiz tərkibi məlum olduqdan sonra müəyyən 
edilir. Bu məqsədlə xüsusi dozator-lardan istifadə olunur. Suyun təmizlənmə 
dərəcəsinə koaqulyantın su ilə qarışma dərəcəsi böyük təsir göstərir. 
Koaqulyantın  su  ilə  qarışması  qarışdırmanın  sürət-qradi-yentinin 
qarışdırmaya  sərf  olunan  zamana  hasili  ilə  ölçülür.  Buna  Kemp  kriteriya 
deyilir. 

---

96 
 
Suya  koaqulyant  daxil  etdikdə  sistemin  aqresiya  davamllığı  azalir. 
Buna  səbəb  odur  ki,  elektrolit  ilə  təsir  edildikdə  ionların    hissəciklər 
üzərində  sorbsiyası  başlanır  və  beləliklə  də  pis  həll  olan  maddələr  əmələ 
gəlir ki, onlar da su fazasında ifrat doymuş məhlul əmələ gətirir. 
Koaqulyatorun  bərk  fazasının  ifrat  doymuş  məhluldan  ayrılması 
prosesini üç dövrə ayırmaq olar. 
1. İnkubasiya dövrü. 
2. Bərk faza hissəciklərinin böyümə dövrü. 
3. Bərk fazanın qocalma dövrü. 
İnkubasiya  dövrü  ilkin  məhlulun  ifrat  doyması  prosesinin  bütün 
dövrlərində  müşahidə  olunur.  Bu  dövr  kristallizasiya  çətinliklərindən 
asılıdır. Kristallaşma mərkəzinin tez yaranması inkubasiya dövrünü qısaldır. 
Kristallaşma  mərkəzi  real  şəraitdə  həll  olan  maddələrin  qarışıqlar  üzərinə 
çökməsi  ilə  başlayır  və  onun  yaranma  sür'əti  qarışdrrma  sürətindən, 
temperaturdan, 
qarışıqların 
sudakı 
qatılığından, 
səthi 
gərilmənin 
qiymətindən asılıdır. Temperaturun yüksəlməsi  və səthi gərilmənin azalma-
sı kristallaşma mərkəzinin yaranmasını sürətləndirir. 
İnkubasiya  dövründən  sonra  kristallaşma  mərkəzləri  böyüməyə 
başlayır.  Kristallaşmanın  kinetikası  kristallaşma  mərkəzinin  böyümə 
sürətindən  asılıdrr.  Bu  mərkəz  böyüdükcə  və  sayı  artdıqca  aqreqasiya 
başlayrr və koaqulyantla birlikdə suyu çirkləndirən qarışıqlar da çökür. Bərk 
fazahissəciklərinin  böyümə  dövrü  qarışdırmanm  sürətindən,  kristallaşma 
mərkəzinin sayından, temperaturdan və s. asılıdır. 
Koaqulyantla  yaranan  bərk  fazanın  sudan  ayrılma  prosesi  onun 
qocalma prosesidir.  Qocalma dövründə  bərk fazanın əmələgəlmə prosesləri 
başa çatrr və maye fazadan aynlır. 

---