Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL

162 
 
Neftin dənizə tökülməsi əsasən quyuların istismarı, neftin ilkin ayrılması və 
nəqli zamanı baş verir. 
Quyudan  çıxarılan  neftin  tərkibində  müəyyən  qədər  lay  suyu  olur. 
Dənizin çirklənməsi neftin lay sularından ilkin təmizlənməsi zamanı istifadə 
olunan  ncfttutucu  qurğuların  beynəlxalq  standartlara  cavab  verməməsi 
üzündən baş vcrir. 
Neftin  nəqli  zamanı  onun  dənizə  tökülməsi  əsasən  gəmilərdə  baş 
vermiş  qəza  və  onlardan  müxtəlif  səbəblərdən  axıdılan  neft  hesabına  baş 
verir.
 
Xəzər  dənizinin   coğrafı  yerləşmə  vəziyyəti  onun  yerüstü  mənbələr  və 
çay suları vasitəsilə axıdılan tullantılar hesabına çirkləndirilməsinə də səbəb 
olur .Xəzəri çirkləndirən neftin 26 faizi Volqa çayı, 10 faizi isə Bakının neft 
emalı zavodlarının hesabına düşür. 
Neft  hasilatının  intensivləşdirmə  prosesi  Xəzərin  çirkləndirilməməsi 
üçün  irihəcməli  problemlərin  həllini  tələb  edir.  Bu  problemə  Neftin  dənizə 
tökülməməsi  üçün  ayrı-ayrı  texnoji  proseslərin  təkmilləşdirilməsi, 
beynəlxalq standartlara cavab verən avadanlıqlardan istifadə və s. aid edilir. 
Dənizin səthinə tökülən neftin bir hissəsi buxarlanaraq atmosferə daxil 
olur. Bəzi təbii proseslər dənizə tökülmüş neftin miqdarının azalmasına təsir 
edir. Bunlara aid edilir: 
—  Bakteriyalar  vasitəsilə  mikrobioloji  oksidləşmə.  Oksidləşmiş  bəzi 
neft komponentləri bakteriyalar üçün qida rolunu oynayır. 
-  Fotokimyəvi  oksidləşmə.  Tərkibində  aromatik  birləşmələri  olan  neft 
tərəfindən günəş şüalarının qısadalğalı spektrinin udulmasından baş verir. 
Bəzi  ölkələrdə  təbii  oksidləşmə  prosesinin  sürətləndirilməsi  və 
onunlada dənizə tökülən neftin miqdarının azaldılması üzrə geniş tədqiqatlar 
aparılır.  Məsələn  suyun  səthində  olan  neft  qatına  günəş  şüalarının  təsirini 

---

163 
 
artırmaq üçün xüsusi katalizatorlardan istifadə olunur (Sakit okean instimtu, 
Rusiya).  Həmçinin  bakteriyaların «iştahını»  artırmaq üçün ozondan  istifadə 
edilir (ABŞ, Kaolsrue Universiteti; doktor Zontxaymer). 
Qrunt sularına ozon təsiri ilə onda olan neftin miqdarını sıfıra endirmək 
mümkün olmuşdur. 
Neftin  biokimyəvi  parçalanması  üzrə  Fransa  Neft  İnstitutu  tərəfındən 
geniş tədqiqat aparılır. Fransızlar tərəfindən təklif olunan «BD-83» maddəsi 
yüksək  bioloji  təsirə  malikdir.  Bu  maddənin  tərkibində  azot  və  fosforun 
miqdarı yüksək olmaqla bərabər, o alçaq toksikliyə malikdir. 
M.Lomonosov adına  MDU  və  UİETİ tərəfinıdən hazrrlanmış «Roder» 
biopreparatı  bataqlıqlar  və  qruntsularının  neftdən  təmizlənməsi  üçün  yaxşı 
effektə malikdir. 
Neftin  bakteriyalar  tərəfındən  tam  yığılmasına  inanmaq  düzgün 
olmazdır.  Azərbaycan  və  xarici  alimlər  tərəfındən  müəyyən  edilimşdir  ki, 
neftin  tərkibində  mikroorqanizmlərin  artım  prosesi  təsadüfi  hallarda  baş 
verir.  Nefti  oksidləşdirən  bakteriyalar  ümumiyyətlə  qeyri  neft  sahələrində 
mövcud olan bakteriyalardan da ibarət ola bilər. Nefti oksidləşdirən bakteri-
yaların  kimyəvi  tərkibi  müəyyən  edilmişdir.  Belə  bir  qərara  gəlinmişdir  ki, 
suda və ya qruntda bu tip bakteriyaların olması orada neftin olmasmı təsdiq 
etmir. 
Uzunmüddətli  tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən  edilmişdil  ki  Xəzər 
dənizində  neftoksidləşdirici  bakteriyalar  suyun  sol  hindən  və  dib 
söküntülərindən  ayrılırlar.  Bu  bakteriyyalanın  ayrılma  intensivliyi  ilin 
fəslindən və Xəzər dənizinin bölmələrindən asılıdır. 
Xəzərin  neft  daşları  və  Bakı  buxtası  akvatoriyası  «ölü  zona» 
adlandırılır.  Burada  neftin  suda  olan  miqdarı  2,6-3,8  mq/l  təşkil  edir.  Bu 

---

164 
 
rayonda  neftoksidləşdirici  bakteriyaların  sayı  hər  millilitrdə  20000-ə 
qədərdir. 
Analiz  göstərir  ki,  neftin  mikrobioloji  təmizlənməsi  ən  efektli 
metodlardan  biridir.  Lakin  alcaq  texnologiyaya  malik  olduğu  üçün  bu 
metodun  tədbiq  sahəsi  məhduddur.  Neftin  sudaıı  fiziki-kimyəvi  üsulla 
təmizlənməsi, yandırılması, yığılması, dispezhentlərin, sorbentlərin və digər 
kimyəvi maddələrin istifadəsi ilə həyata keçirilir. 
Suyun  neftdən  yandırılma  üsulu  ilə  təmizlənməsi  ucuz  basa  gəlir.  Bu 
üsul  irimiqyaslı  ekoloji  təhlükə  yarandıqda  və  sahilin  geniş  miqyasda 
çirklənməsi  baş  verdikdə  tətbiq  olunur.  Lakiıı  bu  balcla  atmosfcrin  yanma 
matcrialından nə dərəcədə çirkləndirilməsi nəzərə alınmalıdır. 
Neftin  yandırılması  üçün  o  nisbətən  təzə  olmal  və  onun  qalnlığı  2-3 
mm  olmalıdır.  Yandırma  üçün  lazımi  qat  əldə  etmək  üçün  odadavamlı 
bonlardan istifadə olunur. 
Su  səthində  olan  neftin  alışdırılması  üçün  əsasən  havadan  səthə  atılan 
bcnzinlə  doldurulmuş  konteynerdən  istifadə  ediı  lər.  Neft  ləkələrini  lazer 
şüaları  vasitəsilə  də  yandırırlar.  Alışdırma  üçün  sorbent  və  pirotexniki 
qanşıqlardanda  istifadə olıınur.  Bu  üsul daha effektli hesab  edilir.  Lakin  bu 
növ  alışdırıcı  daha  baha  olduğu  üçün  onun  tətbiqi  məhduddur.  Neftin  sıı 
səhtindən  yığılması  üçün  jelatinləşdirici  reagentdən  də  istifadıt  edilir.  Bu 
kimyəvi  maddə  maye  şəkilində  olan  nefti  bərk  hala  gətirir  ki,  bunun  da  su 
səthindən yığılması bir o qədər çətinlik törətmir. 
Suya  tökülmüş  neftin  ləğvi  üçün  «neft  yığıcılardan»da  istifadə  edilir. 
«Neft  yığıcı»  suda  həll  olmayan  səthi  aktiv  maddələrdən  və  həlledicidən 
ibarətdir.  Bu  maddə  su  səthinə  əlavə  olunduqda  səthdə  yayılır  neftə  səthi 
təsir edərək onun bir yerə yığılaraq qalınlığının artmasma səbəb olur. «Neft 
yığıcı» əsasən  əlcatmaz  yerlərə  toplanan  neftlərin  yığılması  üçün  və sahilin 

---