Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfındən təsdiq edilmişdir. Əmr jsfe 510. 07. 06. 2004-cü IL
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
186 hüququna malikdirlər. Radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında tələbləri yerinə yetirməyən və ya pozan hüquqi və fiziki şəxslər Azərbaycan Respublikasınm qanunvericiliyinə uyğun olaraq inzibati, mülki-hüquqi və cinayət məsuliyyətinə cəlb olunurlar. İstehsalat və məişət tullantdarı haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 30 iyun 1998-ci il tarixdə (№514-İQ) qəbul olunmuşdur. Qanunda tullantdarla bağlı dövlət siyasətinin prinsipləri, tullantılarla bağlı fəaliyyət münasibətlərinin tənzimlənməsi sahəsində hakimiyyət orqanlarının vəzifələri,tullantılarla əlaqədar mülkiyyət münasibətləri, tullantılarla bağlı istehsalat tələbləri, tullantıdan emal şərtləri, tullantıarın yerləşdirilməsinə tələblər, yaşayış məntəqələrinin məişət tullantılarından təmizlənməsinə tələblər, tullantıların daşınmasına tələblər, tullantılarla bağlı fəaliyyətə dövlət nəzarəti və s. öz əksini tapmışdır. Qanuna əsasən istehsal prosesində fiziki və hüquqi şəxslər tullantilarla bağlı fəaliyyətlərini xüsusi razılıq əsasında həyata keçirməli, az tullantılı texnologiyalar tətbiq etməli, tullantılarla əlaqədar qəza hallarının qarşısını almalı ekoloji tarazlığın pozulmasına səbəb olan qəza təhlükəsi yarandıqda və ya baş verdikdə bu barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqarina və əhaliyə məlumat verməlidirlər. Azərbaycan Respublikasının Cinayət məcəlləsinin 247-261-ci maddələri ekoloji cinayətlərə həsr olunmuşdur. Cinayət məcəlləsində işlərin yerinə yetirilməsi zamanı ətraf mühitin mühafizəsi (qorunması) qäydaların, ekoloji cəhətdən təhlükəli maddələrin və tullantıların dövriyyəsi qaydalarını, baytarlıq qaydalarını və bitki xəstəliyinə və ziyanvericilərə qarşı müəyyən edilmiş mübarizə qaydalarını pozma, su- yun (su mənbələrini), atmosferin, dəniz mühitinin cirklənməsinə, torpağı korlama, yerin təkinin qorunması və istifadəsi qaydalarını pozma və s. üzrə 187 cavabdeh olan şəxslər üçün vurulan zərərin ağırlıq dərəcəsindən və məsuliyyətin məzmunundan asdı olaraq müəyyən vəzifə və ya fəaliyyət hüququndan məhrum edilmə və ya müəyyən edilmiş müddətə azadlıqdan məhrum olma cəzası müəyyən edilmişdir. Ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikası aşağıdakı Beynəlxalq Konvensiyalara qoşulmaq üzrə qanun qəbul etmişdir. — Avropanın canlı təbiətinin və təbii mühitinin qorunması haqqında; — Ətraf mühit ilə bağlı məsələlərdə məlumat əldə edilməsi, ictimaiyyətin qərar qəbul edilməsində iştirak və ədalət məhkəməsinin açıq keçirilməsi haqqında BMT-nin konvensiyası; — BMT-nin "Bioloji müxtəliflik haqqında" konvensiyası; — BMT-nin "Sərhəddən keçən su axınlarının və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi üzrə" konvensiya; — Bitki mühafizəsi haqqında beynəlxalq konvensiya; — Birləşmiş Millətlər Təşkilatının "İqlim Dəyişdirilməsi haqqında Çərçivə Konvensiyasına dair Kioto Protokolu"; — YUNESKO-nun "Əsasən su quşlarının yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyəti olan sulu bataqlıq haqqında" konvensiya; — BMT-nin "Təhlükəli tullantıların sərhədlərarası daşınmasına və kənarlaşdırılmasına nəzarət haqqmda Bazel konvensiya"sı; — "Böyük məsafələrdə havanın transsərhəd çirklənməsi haqqında" konvensiyası. Bəzi Beynəlxalq Konvensiyalara qoşulmaq haqqında Azərbaycan Respublikası qanunu olmadıqda belə onlardan əməli fəaliyyətdə istifadə olunur. 188 Terminlər və ifadələr lüğəti ABİOTİK MUHİT — işıq, od, minerai maddələr, su, qazlardan ibarət olan fiziki və kimyəvi elementlərin toplusu. Antropogen təsir — ətraf mühitə insanın təsiri. " Antropcgen təbii resurslar — insanın bilavasitə iştirakı ilə yaradılan və ya bərpa edilən təbii resurslar. Atmösfer havası — ətraf mühiti əhatə edən atmosfer qazlarının təbii qarışığı. Atmosfer havasınm çitrklənməsi — atmosfer havasında zərərli maddələrin miqdarının gigiyenik və ekoloji normativlərdən artıq olması. Atmosfer havasının transsərhəd çirklənməsi — mənbəyi bir dövlətin ərazisində yerləşən zərərli maddələrin yayılması nəticəsində ölkənin atmosfer havasının çirklənməsi. Atmosfer havasına fiziki təsir anropogen mənşəli səsküy, vibrasiya, ionlaşdırıcı süalar, clcklromaqnit dalğaları, hərarət, radiasiya və digər fıziki amillərin insan sağlamlığına və ətraf mühitə zərərli təsir edərək atmosfcr havasının fıziki xassələrini dəyişdirən təsir. Atmosfer proseslərinə fəal təsir işləri — texniki vasitələrlə doluya qarşı mubarizə, süni yağış yağdırma və təhlükəli təbii proseslərə qarşı digər mübarizə tədbirləri. Avtotraf orqanizmlər — ilkin produsentlər olub ilk məhsulun səviyyəsini müəyyən edirlər. Ber — rentgenin bioloji ckvivalcntidir. Biosenoz — Eksosistemə yaxın və ya onun analoqu olan anlayışdır. Burada yalnız canlı məskunlar nəzərə alınır. Biosfer — Atmosfcrin aşağı hissəsini, hidrosfer və litosferin yuxarı hissəsini əhatə edən aktiv həyat sahəsi. 189 Ekoloji faktor - * canlı orqanizmlərə təsir edən hər hansı bir mühit. Ekoloji fəlakət — insanların həyati və fəaliyyəti şəraitində və ətraf mühitdə dönməz dəyişikliklərlə səciyyələnən fövqoladə ekolqji vəziyyət. Ekoloji krizis — Təbiətlə cəmiyyətin birgə fəaliyyətindu ekologiya və iqtisadiyyat arasında yaranan kəskin ziddiyyət mərhələsi. Ekoloji sistem — Bir-biri ilə və ətraf mühitlə daima qarşılıqlı təsirdə olan müxtəlif bitki, heyvanat və mikrobların birliyi. Ekoloji təhlükə — insanın və cəmiyyətin həyatı maraqlarına və ətraf mühitə antropogen və təbii təsir edərək təhlükə yaradan vəziyyət. Fotosintez — Yaşıl bitkilərin yarpaqlarında günəş şüaları təsirindən su və atmosferin karbon qaznıın üzvi maddələrə çevrilməsi prosesi. İnsan ekologiyası — Sosial ekologiyanın bir bölməsi olub insanların dəyişən mühitə uyğunlaşması və mühitin insan sağlamlığna olan təsirini öyrənir. İonlaşdırıcı şüalanma — radioaktiv çevrilmələr və nüvə parçalanması zamanı ətraf mühitlə qarşdıqlı təsir nəticəsində maddədə müxtəlif işarəli ionlar yarada bilən şüalar. Konsumentlər — üzvü maddələrlə qidalanan və bu maddələrdən enerji mənbəyi və material kimi istifadə edən ekosistemin canlı və digər orqanizmləri. Müvəqqəti razılaşdırılmış tullantı — atmosfer havasının keyfiyyəti və müvafiq ərazinin sosial-iqtisadi inkişafı nəzərə alınmaqla tullantının yol verilən həddinə mərhələlərlə nail olmaq şərti ilə, stasionar mənbələr üçün müəyyən edilən atmosfer havasına zərərli maddələrin atılmasının müvəqqəti həddi; 190 Noosfera — Təfəkkür sperası - İnsan sivilizasiyasının başlanması, formalaşması və inkişafı, insan təfəkkürünün yerin inkişafında əsas faktor olduğu dövrə əlaqədar olan biosferin yüksək inkişaf mərhələsi. Ozon qatı — Atmosferin Stratosfer qatı ilə Mezosfer qatı arasında yerləşir. Buna bəzən ozon ekranı da deyirlər. Ozon qatı canlıları məhv etmək qabiliyyətinə malik olan ultrabənövşəyi şuaların 95%-ni uda bilir. Ozon yarığı — ozon qatında onun miqdarının 50%-dən aşağı olduğu sahədir. Antarktida üzərində ən çox rast gəlinən sahədir. Populyasiya — üzün müddət bir sahədə məskunlaşan bu sahəyə bənzər sahədən izolə edilmiş formada yerləşən növün bir hissəsi. Produsentlər — Fotosintez vasitəsilə qeyri üzvü maddələrin üzvü vaddələrə çevrilməsini yaradan yaşıl bitki massivi. Radioaktiv maddə — Xarici təsir olmadan atom nüvəsinin çevrilməsi nəticəsində ionlaşdırıcı şua buraxan izotoplar (atomlar). Radioaktiv maddələrin aktivliyi - radioaktiv maddənin nüvə parçalanma sürətini xarakterizə cdən, vahid zamanda baş verən parçalanmanın sayı (vahidi Bckkereld (Bk); Küri (Ku)). Redusentlər — üzvü maddə qalıqlarının qeyri üzvü maddələrə çevirərək ekosistemdə dövrü sistemi qapayan orqanizmlər (əsasən göbələklər və bakteriyalar). Rentgen — rentgen və qanuna şüalarının şualanma doza vahidi olub normal şəraitdə 1 sm havada yaratdığı elektrik yükünün miqdarı. Sanitar mühafizə zonası — yaşayış məntəqələrinin istehsalat tullantılarından və şüa mənbələrindən mühafizə zonası. Saprofaqlar — ölmüş orqanizmlərin çürümə prosesində iştirak edən birinci qrup konsumentlər. 191 Su ehtiyatı — Su obyektlərində yerləşən istifadə edilən və ya istifadə oluna bilən yerüstü və yeraltı suların həcmi. Suksessiya — Ekosistemin və 'ya biosenozun dəyişməsi ilə nəticələnən istiqamətlənmiş ckosistemin dinamiki inkşaf prosesi. Sosial ekologiya -— sistemdə «Cəmiyyət-təbiət» arasında olan qarşılıqlı münasibətləri, müxtəlif ekoloji sistemlərdə insanların spesifik rolunu, bu rolun başqa canlılardan fərqini, insanla ətraf mühit arasındakı qarşdıqlı münasibətlərin optimizasiyası ilə məşğul olan clmdir. Təbii mühitin monitorinqi — Hava, su, torpaq mühitlərinin vəziyyətlərinin qiymətləndirilməsi və proqnozlaşdrrdması məqsədi ilə onların kimyəvi tərkibini, çirklənmə dərəcəsini, radioaktiv, hidrobioloji xüsusiyyətlərini, fıziki xassələrini təyin edən müntəzəm müşahidə və tədqiqatlar sistemi. Təbii radiasiya fonu — kosmik şüalanmaların və təbii nüklidlərin torpaqda, suda, havada, biosferin digər elementlərində, qida maddələrində, habelə insan orqanizmində yaratdığı şüalanma dozası. Texnogen dəyişdirilmiş radiasiya fonu — insan fəaliyyəti nəticəsində təbii radiasiya fonunun dəyişdirilməsi; Texnogen törəmələr — dağ-məden, emal və digər istehsal sahələrinin yerin səthində və ya yerin təkində yığılan, tərkibində mineral maddə saxlayan tullantdarı. Trofika — qida kriteriyası (yunanca trophe-qida). Tullantının buraxda bilən həddi (TBH) — stasionar mənbələrdən zərərli maddələrin atmosfer havasının keyfiyyətinin gigiyenik və ekoloji normativlərini aşmaması şərti ilə atmosfer havasını çirkləndirən hər bir mənbə üçün tallantının texniki normativlərini və fon çirklənməsini nəzərə almaqla müəyyən edilən zərərli maddələrin atdmasının yol verilən həddi. 192 Yerin təki — yer qabığının yer səthindən və ya torpaq qatından, su obyektlərinin dibindən aşağıda yerləşən, öyrənilməsi və istifadəsi mümkün olan dərinliklərədək uzanan süxuriardan, mineral-xammal ehtiyatlarından, enerji daşıyıcılarındlan (neft, qaz və s.), təbii və süni boşluqlardan, gcoloji və texnogen törəmələrdən ibarət hissə. Yolverilən radiasiya dozası — insan orqanizminin və onun ayrı-ayrı orqanlarınıın radiohəssaslığın nəzərə almaqla şüalanmanın gələcəkdə orqanizmdə mənfı nəticələr törəməsi ehtimalının inkar olunmasmı təsdiqləyən təqvim ili ərzində ionlaşdırıcı şüalanmanın dozası. Zivert (zv) — ekvivalent dozanın güc vahidi olub, 1 kq maddənin 1 saniyədə udduğu enerji. İstifadə olunan ədəbiyyat 1. Azərbaycan Respublikasının ətraf mühitə dair qanunvericilik toplusu. Bakı, 2002. 2. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühit. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məcmuəsi. Bakı, 1999. 3. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitin mühafizəsinin vəziyyəti. Bakı, 1997. 4. Azərbaycan Respublikasında ətraf mühitin mühafizəsi. Azərbaycanın statistik göstəricisi. Bakı, 2003. 5. Apycтамов Э.A. Природопользованиe .Москва, 2000. 6. Əsgərov Ə., H.Mahmudov. İnsan və təbiət. Bakı, 1992. 7. Fərzəliyev M. Torpaq-su resursları, onlardan səmərəli istifadə. «Pambıqçılıq» jurnalı. N«12, Moskva, 1987. 8. Фомичева Е.Б. Экономика природаползования. Москва, 2003. 193 9. Xəlilov İ.B. Sənaye tullantlaraı vasitəsi ilə ətraf mühitin çirklənməsi. Azərb. Resp. EA «Xəbərlər»i, 1987, N°3. 10. Xəlilov İ.B, Əliyeva Ə. BakI Buxtasının ekoloji vəziyyətinə dair «Audit» jurnalı. Bakı, 2000. 11. Xəlilov İ.B. Sənaye müəssisələri və bitki örtüyü. «Azərbaycan təbiəti» jurnalı, 1988, N»6. 12. Xəlilov İ.B. Gəncə şəhəri sənaye çirklənməsinin ətraf mühitə təsiri və ona qarşı mübarizə tədbirləri. «Gəncə şəhərinin ekoloji problemləri» elmi-praktiki konfransının materialları. Bakı, 1991. 13. Xəlilov İ.B. Gəncə şəhəri ətrafında torpaq və bitkilərdə texnogen çirklənmə nəticəsində ağır metalların toplanması. Coğrafiya İnstitutu 50 ildə. Bakı, 1995. 14. Xəlilov İ.B. Ekoloji monitorinq və onun vəzifələri. BAPQS-in «Elmi xəbərlər»i Bakı, 2001. 15. Xəlilov İ.B. Azərbaycan Respublikasında ekoloji hərəkatın inkişafı. BAPQS-in «Elmi xəbərlər»i II buraxılış. Bakı, 2003. 16. Xəlilov İ.B. «Əsrin müqaviləsi» və ətraf mühit. BAPQS-in «Elmi xəbərlər»i III buraxılış. Bakı, 2003. 17. Keceльмaн T.C., Maxмудбеков Э..A. Защита окружаюшей среди при добыче, транспорте и чранении нефти и газа. Москва,1991. 18. Mehdiyev İ. Tikinti və ekologiya, Bakı, 1999. 19. Mustafayev Q. Ekologiyadan konspekt. Bakı, 1993. 20. М УРАВЬЯ , Л. А. Экология и Безопасность жизнедеятельности. Москва, 2000. 21. Nəbiyev N. İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit. 194 Bakı, 2000. 22. Н ИКАНОРОВ А.М.,Х ОРУЖАЯ Т.А. Э КОЛОГИЯ . М ОСКВА , 2000. 23. О ДУМ Ю. Э КОЛОГИЯ Т. 1-2. М ОСКВА , 1986. 24. Salmanov M. Tətbiqi ekologiyanın əsasları. Bakı, 1993. 25. Sadıqov A.S. Ətraf mühitin mühafızəsi. Bakı, 1992. 26. Şixəliyev F., Sadıqov A. və s. Əmək mühafızəsi, 1994. 27. В ОРОНКОВ Н.А. О СНОВЫ ОБЩЕЙ ЭКОЛОГИИ . Mocквa, 1997. 28. Вернадиский В.И. Несколко слов о ноосфере. Mocквa 1994. 195 Mündəricat Giriş.......................................................................................3 I Fəsil. Ümumi ekologiya. 1.1. Ekologiyanm predmeti...................................................5 1.2. Ekologiyanm inkişaf tarixi............................................8 II Fəsil. Ekoloji sistemlər və faktorlar. 2.1. Ekosistemin konsepsiyası...........................................11 2.2. Biosenoz......................................................................13 2.3. Ekosistemin strukturu..................................................15 2.4. Ekosistemin enerjisi.....................................................18 2.5 Ekosistemin inkişaf dinamikası. Suksessiya.. 20 2.6. Ekoloji faktorlar....................................................22 III.Fəsil, Ekosistemdə maddələrin dövrctməsi. 3.1. Biosfer haqqmda ümumi məlumat..............................26 3.2. Biosferdə mafldəlorin dövretməsi.............................28 IV Fəsil. Sosial və tətbiqi ckologiya. 4.1. Sosial və tətbiqi ekologiyaıım prcdmeti.....................32 4.2. Sosial və tətbiqi ekologiyada istifadə olunan qanunlar, qaydalar və prinsiplər............. ....................................36 V Fəsil. Urbanizasiyanm ekoloji problemləri......43 5.1.Ətraf mühit və şəhərlərdə əhalinin sağlamlığı.............45 5.2.Şəhərsalmaya ayrılan ərazinin zonalara bölünməsi...........................................................................49 5.3. Şəhərlərin yaşşıllıq sahələri.....................................51 196 VI Fəsil. Ətraf mühiti çirkləndirən mənbələr və maddələr. 6.1. Atmosferin çirkləndirilməsi................................53 6.2. Hidrosferin çirkləndirilməsi................................62 6.3. Litosferin çirkləndirilməsi...................................67 VII Fəsil. Ətraf mühitin tullantılardan mühafizəsi. 7.1.Tullantı qazlarmm təmizlənməsi və zərərsizləş dirilməsi yolları.............................. ...................................72 7.2. İstehsalat sularının təmizlənməsi və zərərsizləşdiril məsi yolları.........................................................................85 7.3. Bərk tullantı maddələrinin zerərsizləşdirmə yolları...............................................................................91 VIII Fəsil. Ətraf mühitin monitorinqi. 8.1. Ekoloji monitorinq haqqmda ümumi məlumat və onun vəzifələri............................................................................98 8.2. Monitorinqiri sjniflərə bölünməsi.............................99 8.3. Ətraf mühitin vəziyyətjnm qiymətləndirililməsi kriteriyaları......................... .............................................102 8.4. Ekoloji auditor fəaliyyəti................. ....................104 IX Fəsil. Ekoloji pasportlaşdırma və ekspertiza. 9.1. İstehsal və qeyri-istehsal sahələri üzrə rriüəssisənin ekoloji pasportlaşdınlması...............................................................107 9.2. Yaşayış sahələrinin ekoloji pasportlaşdı rılmasının xüsu siyyətiəri...............................................................................110 9.3. Ekoloji ekspertiza..........................................................111 9.4. Təbiətdən İstifadə üçün lisenziya,müqavilə və limitlər......................................... ..........................................116 197 9.5. Təbii resursların və çirkləndiricilərin ekoloji-iqtisadi uçotu....................... .................................117 X Fəsil. Ətraf mühitm tnülıafızəsinin iqtisadiyyatı. 10.1. Ətraf mühitin mühafızəsinin iqtisadi mexanizmi.......120 10.2. Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə iqtisadi tənzimləmə...............................................................121 10.3. Ətraf mühitin çirkləndirilməsindən yaranan iqtisadi ziya nın hesablanması................................................................ 122 10.4. Təbiətin mühafızəsi tədbirlərinin iqtisadi səmərəliliyinin hesablanması......... .................................127 XI Fəsil. Azərbaycan Respublikasında otraf mühitin mühafızəsi problemləri............................................................131 XII Fəsil. Azərbaycan Respublikasmda ətraf mühithın mühafızəsinin dövlət tənzimlənməsi....................................165 Terminlər və ifadələr lüğəti................................................173 Ədəbiyyat................ ..... ..................................................177 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|