31
Biosfer bir sistem kimi bir neçə xüsusiyyətlərə malikdir. Bunlardan
başlıcası mərkəzləşdirilmiş sistemdir. Bu sistemin mərkəzi bölməsini canlı
orqanizmlər təşkil edir. Bu xüsusiyyət V.I.Vernadski tərəfindən hərtərəfli
təhlil edilmişdir.Biosferin və ya onun əsas bölməsinin mərkəzində ancaq
insan qoyulur (antroposentrizm)
Biosferin ikinci xüsusiyyəti onun açıq sistem olmasıdır. Ona kənardan
enerji daxil olur və o, kosmik təsirə məruz qalır. Bu təsirin əsasını günəş
aktivliyi təşkil edir. Müəyyən edilmişdir ki, yer kürəsində, o cümlədən
biosferdə baş verən hadisələrin əksəriyyəti günəşin aktivliyi ilə əlaqədardır.
Belə bir fikir mövcuddur ki, günəş aktivliyi bir çox geoloji proseslərin
(kataklizm, katastrof) yaranmasına səbəb olur.
1989-cu ildə 1,5-2,0 ay ərzində baş vermiş zəlzələ (İturup adasında),
Çelyabinski boru xəttindəki qəza, «Komsomoles» sualtı atom qayığının
məhv olması, Tbilisi hadisələri, Dağlıq Qarabağ müharibəsinin aktivləşməsi
hadisələrini yüksək güəş aktivliyinin baş verməsi ilə də izah edirlər.
Biosferin üçüncü bir xüsusiyyəti onun özünü tənzimləmə sisteminin
olmasıdır. Bu xüsusiyyət, «homeostazm» adlandırılır Özünütənzimləmə
sistemi baş vermiş hər hansı bir həyəcan və ya çaxnaşmanın qarşısını
müəyyən mexanizm vasitəsilə alır, yaranmış dəyişikliyi öz əvvəlki
vəziyyətinə qaytarır. Tarix boyu biosferdə belə hallar çox baş vermişdir.
Bunlara misal vulkan püskürməsini, asteroidlərlə qarşılaşma, zəlzələ, dağ-
əmələgəlmə və s. göstərmək olar.
«Homeostazm» hal-hazrrda «Le Şatelye-Brayn» prinsipi kimi
adlandırılır.
Bu prinsipə əsasən «Xarici qüvvə tərəfındən öz müvazinət
vəziyyətindən çıxan sistem qüvvənin az təsiri istiqaməti üzrə yerdəyişməyə
məruz qalır». Le-Şatale-Brayn prinsipinin müasir dövrdə ayrı-ayrı
32
regionlarda pozulması halı baş verir ki, bu da ekoloji krizisin yaranmasına
səbəb olur (məs. səhraların yaranması və s.)
Biosferin dördüncü xüsusiyyəti onun «müxtəlifliyidir». Yəni, o,
müxtəlif yaşayış məskəni (su hövzəsi, yerüstü, torpaqdaxili və s.), iqlim
xüsusiyyətinə görə fərqlənən müxtəlif təbii zonalar, geokimyəvi sahələr və s.
xüsusiyyətlərə malikdir.«Müxtəliflik» ekosistemin və biosferin dayanaqlığı
şərtlərindən biridir. Biosferin əsas xassələrindən biri onda olan ayrı-ayrı
maddələrin dövretməsini yaradan mexanizmin olmasıdır. Bu xassə biosferdə
ayrı-ayrı kimyəvi elementlərin və onların birləşmələrinin tükənməzliyini
təmin edir.j
3.2. Biosferdə maddəlirin dövretməsi
Maddələrin dövretməsini iki yerə ayırmaq olar:
— İrihəcmli və ya geoloji (quru vo okean arasında) və kiçik və ya
bioloji (ekosistem həddində).
Kiçik dövretməyə geoloji dövretmənin bir elementi kimi baxmaq olar.
Həyat üçün istifadə olunan, biosferdə dövr edən kimyəvi elementlərin və
qeyri-üzvü birləşmələrin hərəkətinə elementlərin dövr etməsi və ya biogen
elementlərin dövretməsi deyilir.
Dövretmə «dövretmə sürəti» və «dövr vaxtı» ilə xarakterizə olunur.
«Dövretmə sürəti» müəyyən zamanda əsas hissədən ayrılan maddənin
miqdarıdır. «Dövr vaxtı» maddənin tam dəyişilməsinə sərf olunan vaxtdır.
Məsələn, komponentin tərkibində 1000 ədəddən ibarət maddə varsa, ondan
bir saat ərzində 10 ədəd ayrılırsa, onda «dövrü sürət» 10/1000, yəni 1 %
olacaqdır. «Dövr vaxtı» isə 1000/10, yəni 100 saat olacaqdır.
Biosferin mövcudluğunun təmini baxımından biokimyəvi dövretməni
iki yerə bölürlər:
33
— Atmosferdə və hidrosferdə olan ehtiyat fondu ilə birlikdə qazşəkilli
məddələrin dövretməsi;
— Yer qabığının ehtiyat fondu ilə birlikdə çökmə dövrü. Ekosistemdə
maddələrin dövretməsi dedikdə əsasən maddələrin dövretməsi yox, onları
təşkil edən kimyəvi elementlərin: C, O, N və P dövretməsi başa düşülür. Bu
elementlər biogen, yəni həyat yaradan elementlər adlandırılır.
Karbonun dövretməsi. Karbon biosferin bütün sahələrində və bizi
əhatə edən bütün mühitdə mövcuddur. O, atmosferdə karbon qazı (CO
2
)
kimi mövcuddur.
Antropogen təsirdən atmosfer havasının tərkibində CO
2
-nin miqdarı
daima artır. Karbon yer üzərində olan bütün üzvü blrləşmələrin strukturuna
daxildir. Deməli, bütün canlıların tərkibində karbon mövcuddur. Həyat üçün
lazım olan enerjini almaq üçün orqanizmin üzvü maddələri oksidləşərək CO
2
və CO
2
yaradır Bu prosesi «nəfəsalma» adlandırırlar. Bütün canlı
orqanizmlər öldükdən sonra çürüməyə başlayırlar. Bu zaman ayrılan C
oksigenlə birləşərək CO
2
şəklində «dövretmə sisteminə» daxil olur. Oksigen
çatışmazlığı səbəbindən karbonun dövretməsi dayana bilər. Bu zaman
torpağın tərkibində olan üzvü maddələr torf, daş kömür və ya neft şəklində
torpaqda toplana bilər. Hidrosferdə CO
2
həll olmuş formada olur. O burada
kalsium duzu yarada bilir. Bu proses karbonun dövretməsinə mane olur.
Karbonun dövretməsi aşağıda göstərilən sxemdə daha aydın görünür: (Şəkil
3.1.)
34
Şəkil 3.1. Karbonun dövretmə sisteminin sxemi.
Karbonun dövretməsi üzrə iri həcmli tədqiqat «Beynəlxalq geosfer-
biosfer proqramı» çərçivəsində 1986-1996-cı illərdə aparılmışdır. Bu
tədqiqatda əsas məqsəd CO
2
-nin atmosferə tullanmasından «parnik»
effektinin yaranması və onun iqlim dəyişməsinə təsirini müəyyən etməkdən
ibarət olmuşdur. Hal-hazırda ekosistemdə karbonun dövretməsi təxmini
olaraq müvazinət vəziyyətindədir. Belə bir fikir irəli sürülür ki, yaxın
yüzillikdə atmosferə atılan CO
2
-nin artımı iqlimin istiləşməsi təsirindən
destruksiya prosesi ilə əlaqədar azala bilər.
Azotun dövr etməsi. Azot (N) karbon kimi atmosfer havasının
tərkibində molekul (N
2
) formasında yer tutur. Atmosfer havasınm 78%-ə
qədəri N
2
-dən ibarətdir.
Azotun dövretməsi sxemi aşağıda göstərilmişdir:
Dostları ilə paylaş: |