Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli
Yüklə 27,48 Kb. Pdf görüntüsü
|
da məlumdur. Adı su ilanı yüzlərlə, hətta minədək fərdi yumaq halda yığışır; gürzə və qalxansifətin bir yerdə onlarla fərdinin qışlaması müşahidə edilib; Türkmənistanda qızılı mabuyanın böyük toplusu qeydə alınıb. Respublikamızda yayılan cılız ko ramal (Arıgius fraqilis) 10-15 fərd olmaqla birgə qışlayır. Reptililərin qışladığı sığınacaqlar çox fərqlidir. Bataqlıq tısbağaları su hövzələrinin dibində qışlayır, aralıqdəniz tıs bağası - yuvalarda, və ya çox dərin olmayan çalalarda qış- layır. Adətən erkən fevral-martda ayılırlar. Ən tez qış yuxusu na Orta asiya tısbağası (Testudo horsfieldi) gedir. Artıq iyunda efemer bitki örtüyü yandığına görə yetkin tısbağalar yuxula- mağa tələsir. Payızda bəzi tısbağalar yuxudan ayılaraq payız göyərtiləri ilə ehtiyatlarını möhkəmləndirirlər. Yayın sonu, ya zın əvvəli yumurtadan çıxan tısbağalar yerin səthinə qalxmır, qışı torpaqda keçirir. Hatteriyaların qış yuxusu möhkəm olmur. Günəşli gün lərdə onları yuvalarının ağzında müşahidə etmək olar. Qabıqdəyişmə. Bütün reptililərdə qabıqdəyişmə dövründə pulcuğun üst buynuz təbəqəsi atılır və yenisi ilə əvəz olunur. Kərtənkələlərin qabıqdəyişməsi, ilanlardan fərqlidir. Onlar dəriüstlüyünü birdən atmır, hissə-hissə, bəzən hətta pulcuqları bir-bir atır. Məsələn, lentşəkilli gekkon (Coleonyx variegatus) çənələri vasitəsilə dəri parçalarını qopardıb udmaqla dərisini dəyişməyə kömək edir. Pəncəsində isə hər barmaqdan ayrı- ayrı dərini siyirib atır, sanki əlcəklərini soyunur. Lakin istisna hallar da vardır. Avstraliyada yaşayan adi pulcuqayaqlı (Pygopus lepidopodus) və qısaquyruq qabıqdəy- işmə dövrü ilan kimi qabıqdan çıxaraq köhnə dərini bütövlüklə atır. İlanlarda ayrılmış epidermis qatı əvvəlcə sifətin ön tərə fində qopur, sonra isə corab kimi bədəndən çıxır. Qabıqdəyi- şən ilan fəal hərəkət edərək, başını torpağa sürtür, yarıqlardan keçərək üzərindəki köhnə dəridən azad olur. 94 downloaded from KitabYurdu.org Kor ilanların qabıqdəyişməsi özünəməxsusdur. Laylanmış epiteli əksər ilanlarda olduğu kimi başdan deyil, quyruqdan sürüşüb çıxır. Epiteli bədəndən uzun borular şəklində qopur və qabıq cildi tərs üzünə çevrilmir. Bəzi növ ilanlar qabıqdəyişmə dövrü suya gedir. Anakon- da (Eunectes murinus) su altında qabığım dəyişir. Herpeton adlı şirin si ilanı isə nadir hallarda dərisini dəyişir. Adi gürzənin qabıq dəyişməsi fərqlidir. Yeni dünyaya gəlmiş fərdlər doğulduqları ərazini tərk etmirlər. Doğuldu qdan bir neçə saat və ya gün sonra artıq ilk qabıqdəyişmə baş verir. Kiçik gürzələr qabıqdan çıxan kimi dağılaraq yem axta rışına yollanırlar, hərçənd ki, onlar hələ bir neçə həftə qida lanmaya bilər (belə halda yumurta sarısı ehtiyatını istifadə edirlər). Sonralar cavan fərdlərin qabıqdəyişməsi, ilanın halın dan asılı olaraq ayda 1-2 dəfə baş verir. Qabıqdəyışmədən əv vəl, təxminən 1 həftə öncə, ilanın rəngi solur, gözlərində bula- nıqlıq əmələ gəlir. Sağlam və güclü ilanlar tez - 1,5-2 saat, zəif və xəstə fərdlər isə 2 həftə ərzində qabığını dəyişir. Qabıqdəy- işmə dövrü ilanlar çox ehtiyatlı olub, öz sığınacaqlarında giz lənir, qidalanmır və az hərəkətli olurlar. Çöl (bozqır) gürzəsi temperatur həddi 15° -dən aşağı, nisbi rütubət isə 35%-dən aşağı olmamaq şərti ilə ildə 3 dəfə qabıq dəyişir. Sağlam ilan lar köhnə qabıqdan 15 dəqiqəyə çıxır, xəstə və zəifləmiş fərd- lərdə bu proses uzanır və əksər hallarda onlar məhv olurlar. 2 Amerika cinsinə (Sistrururs və Crotalus) mənsub olan növlərdə quyruq xüsusi törəmə - zınqırov ilə nəhayətlənir. O sanki biri digərinə geydirilmiş bir neçə sərt dəri seqmentdən ibarət olur. Hər növbəti qabıqdəyişmə zamanı yeni seqment formalaşır. Hürkmüş və ya qıcıqlandırılmış ilan quyruğunun ucunu qaldıraraq, onu titrədir. Bu halda zınqırovun seqment ləri bərk cingiltili səs çıxardığından, həmin ilanları da «zınqı- rovlu» ilan adlandırırlar. Belə zınqırov ilan üçün həm də müdafiə vasitəsidir. 95 downloaded from KitabYurdu.org Tısbağalar da öz örtüklərini dəyişir. Bəzi növlərdə zireh üzərindəki buynuz lövhələr düşür, digərlərində qalınlaşır, lakin zaman keçdikcə köhnəlsə də, kənarlarında artan illik halqala rın izi sezilir. Yerdəyişms. Yerdəyişmə dedikdə reptililərin nisbətən kiçik ərazidə adi hərəkəti nəzərdə tutulur. Bu yerdəyişmələr yem ax tarışı, çoxalma dövrü digər cinsdən olan fərdlərin axtarışı, yayılma və s. hadisələrlə əlaqəli olur. Yerdəyişmənin uzunluğu geniş hüdudlarda dəyişə bilər. Bu, biotopun xarakteri, bəzən yem bolluğu və onun paylanması, düşmənlərin mövcudluğu ilə də bağlı ola bilər. Müşahidələr göstərir ki, dişilərdən fərqli ola raq erkəklər daha hərəkətli olub, məsafəli köçmələr edir (ca van fərdlər də özünü eyni tərzdə aparır). Qışlamadan sonra yay yaşama sahələrini tutub, ilanlar bəzi rayonlarda yüzlərlə metr, hətta 2-5 km uzağa yerini dəyi şir. Bu qisim miqrasiyalar zamanı gürzələr enli çay və göllər dən üzüb keçirlər. Gürzələrin köçü dağ rayonlarında da məlum hadisədir, belə ki, ilin müxtəlif fəsillərində və fərqli illərdə əra zilərin yem ehtiyatı dəyişdikdə ilanlar yamaclarla bir neçə km məsafəni qət edir. Respublikada geniş yayılan gürzə (Macrovipera lebetina) il ərzində əhəmiyyətli məsafədə yerdəyişmə edir. Dağ yamacla rında yaşayan ilanlar üçün fəsli yerdəyişmələr xarakterdir. Yay istiləri yaxınlaşdıqca, gürzələr suya yaxın yerlərə - dərələrin aşağı hissələrinə enirlər. Qızmar yay günlərində gürzələr həvəs lə suda çimir və çoxlu miqdarda su içirlər. Miqrasiya. Miqrasiya dedikdə heyvanların müddətli və ki fayət qədər uzaq məsafəyə yerdəyişməsi nəzərdə tutulur. M i qrasiyalar quraqlıqdan, mövsümdən asılı olaraq yemin dəyiş məsindən, yuxuya getmə, çoxalma və s. ilə əlaqədar ola bilər. Miqrasiyalar zamanı quru sürünənləri istiqaməti hava mühiti nə uyğunlaşan görmə orqanı vasitəsilə müəyyən edirlər. Bu reptililər forma və vəziyyətini saxlayan ətrafdakı müxtəlif ob- 96 downloaded from KitabYurdu.org Yüklə 27,48 Kb. Dostları ilə paylaş:
|