karvan yolları şəbəkəsinə deyilirdi. E.ə. II əsrdən yaranaraq XVI əsrdə qədər fəaliyyət gostərən bu yol Orta
Asiyadan kecərək Cini, On Asiya və Aralıq dənizi olkələri ilə birləşdirirdi. Bu yolla muxtəlif istiqamətlərdə ipək
parcalar, ədviyyat, xalca, silah, zinət malları, pambıq, və s. daşınırdı.
Şaxəli şəkildə şərqdən qərbə uzanan tarixi İpək yolu Sakit okeanın Cin sahillərində yerləşən Sinan
şəhərlərindən başlayaraq Lancjoudan kecib Dunxuana uzanırdı (şəkil 7). Dunxuan boyuk və şanlı mənasında olub
e.ə. 111-ci ildə Cinin xan sulalələri tərəfindən olkənin qərbində mohkəmləndirilmiş qala kimi bina edilmişdir.
Gorunduyu kimi sonralar bu şəhər həm Cinin qərbi ilə şərqini əlaqələndirir və həm də tarixi Boyuk İpək Yolunun
başlanğıcına cevrilir.
Boyuk İpək Yolu Cin kimi qədim və qudrətli bir olkədən başlasa da bu dovlətin ozu hec də həmişə ticarətə
boyuk həvəs gostərmirdi. Xan sulalələri olkəni qapalı saxlamağa, onun ipək, saxsı qablar və s. məhsullarının
hazırlanması sirlərini qorumağa calışırdılar. Tacirlər isə o zaman qiymətli ipəyi muxtəlif yollarla əldə edə bilirdilər.
Dunxuandan iki yerə hacalanan Boyuk İpək Yolunun şimal qolu Turfan cokəkliyindən və Alay vadisindən
kecərək Orta Asiyanın iri mərkəzləri olan Səmərqənd və Buxara şəhərlərinə daxil olur və oradan isə qərbə
istiqamətlənərək Mərv şəhərində əsas yolla birləşirdi.
İpək Yolunun təsiri altında baramacılıq ucun əlverişli təbii şəraiti olan Orta Asiya vadiləri iri ipək
istehsalcılarına cevrilirdilər. Burada istehsal olunan keyfiyyətli ipəklər nəinki Avropaya, həm də Səmərqənd-Sır-
Dərya vadisi Muqocari dağları istiqamətində Volqa (İtil) su yolu vasitəsilə Rusiyaya gondərilirdi. Məhz ipək ticarəti
nəticəsində şimali Qafqaza, Don cayına, Krıma və Balkanlara qədər uzanan yollar gedirdi.
Boyuk İpək Yolunun Dunxuandan ayrılan cənub qolu Təklə-Məkan səhrasının kənarı ilə Xotana, Yarkəndə və
Pamir dağlarının vadilərindən kecərək Mərv şəhərində əsas yola cıxırdı. İpək Yolunun bu iki istiqamətinin Yarkənd-
Kaşqar arasında birindən digərinə kecid var idi. Bundan başqa, İpək Yolunun uzərindəki Bəlx şəhərindən cənuba-
Hindistana boyuk bir qol ayrılırdı.
Mərv şəhərində birləşərək qərbə uzanan İpək Yolu Nisa-Ekbatan-Knesifon-Bağdad-Nsibin və Aralıq dənizi
sahilində yerləşən Suriyanın Antioxiya limanına gəlib cıxırdı. Oradan isə dəniz yolu ilə Venesiya, Genuya və Qərbi
Avropaya gedirdi.
İpək Yolu ilə aparılan, ticarəti əldə saxlamaq uğrunda hələ lap qədimlərdən Roma və Parfiya imperiyası
arasında qızğın mubarizə getmişdir. Ərəb xilafəti yaranana qədər bu ticarət yolu əsasən İran və Soqdiana tacirlərinin
əlində olmuşdur. Karvan yolları ilə Orta Asiyadan, Azərbaycandan, Cindən coxlu vasitəcilərlə Avropaya ipək
parcalar, metal əşyaları, saxsı qablar, zərgərlik məmulatları aparılırdı. Cinə dəvə karvanları ilə qiymətli daşlar, şuşə
məmulatları, ətir və s. gətirilirdi.
İpək Yolunun boyuk hissəsini oz nəzarətində saxlayan monqol-turk xanlarının yanına Avropadan coxlu elcilər
gəlirdi. Bu elcilərin gəldikləri və qayıtdıqları yollar uzərində yerləşən olkələr, şəhərlər, xalqlar, o cumlədən Şamaxı,
Təbriz, Xəzər dənizi və s. haqqında coxlu biliklər toplanır, xəritə təsvirləri verilirdi. Deməli, uzun tarixi kəsim
daxilində fəaliyyət gostərən Boyuk İpək Yolu coğrafiyanın tarixində də dərin izlər qoymuşdur.
İpək Yolunu Azərbaycanla ərazilərini əlaqələndirən şəxsi yol Ekbatandan Təbrizə, Xəzər sahilindən isə Ərəş,
Şirvan və Bərdəyə gedirdi. Şimal istiqamətində gedən İpək Yolunun bir qolu Dərbəndə və Volqaya cıxırdı.
Bərdədən Tiflis və Batumi istiqamətində qərbə cıxan qolu da var idi.
Bərdə və Ərəş mahallarından başlayan İpək Yolunun muhum bir istiqaməti Araz boyunca Naxcıvana və
Culfaya qədər uzanırdı, oradan isə Təbrizə və Yenə də Qərbə yonəlirdi. Culfada iri ipək anbarları yaradılmışdır və
buraya Azərbaycanın hər yerindən xam ipək gətirilirdi.
Butun bu geniş şaxəli İpək yollarının koməyi və həmcinin əlverişli təbii şəraiti nəticəsində Azərbaycan uzun
illər dunyanın iri ipək istehsalcısı və ticarəti mərkəzi rolunu oynamışdır.
Boyuk İpək Yolunun qovşağında yerləşən Təbriz şəhəri o zamanlar Asiya-Avropa ticarətini tənzimləyirdi.
Təbrizdən kecən ticarət karvanları Azərbaycanı Trabzon, Bursa, Hələb, Beyrut, Dəməşq və s. kimi o dovrun ticarət
mərkəzləri ilə əlaqələndirirdi.
Asiya və Avropa tacirləri və onların gətirdikləri malların tez-tez gorunduyu bu ticarət mərkəzində Qərb
olkələrindən gələn tacirlər muxtəlif Şərq mallarını, xususən Hindistan ədviyyatlarını, nadir boyaları, qiymətli daş-
qaşı, xam ipəyi və ipək parcaları alırdılar.
Bu ticarət yolu ilə avropalıların ən cox alıb apardıqları Azərbaycan və İran ipəyi idi. Avropaya aparılan yuksək
keyfiyyətli xam ipəyin əsas alıcıları isə İtaliya tacirləri, xususən venesiyalılar idi. Bu da səbəbsiz deyildi.
Qərbi
Avropanın butun saraylarını ipək parca ilə təchiz edən Venesiya oz manufakturalarını surətlə inkişaf etdirirdi.
Onların təmin edilməsində Karvan yolları ilə Azərbaycan və digər Şərq olkələrindən gətirilən xam ipək başlıca rol
oynayırdı.
Oz əhəmiyyətini təxminən XVI əsrdə itirən Boyuk İpək Yolu XX əsrin 90-cı illərinə yaxın yenidən bərpa
olunmağa başlandı. Avropa-Qafqaz-Asiya (TRASEKA) dəhlizi adı altında bərpa olunan bu tarixi yolun mərkəzində
yerləşən Azərbaycan iqtisadi və geosiyasi cəhətdən yenidən boyuk ustunluklər qazanmaqdadır.
* * *
Coğrafiya tarixi,
Tapdıq Həsənov,
Əbdurrəhim Hacızadə
III fəsil
YENİ DOVRUN COĞRAFİYASI (XV-XIX)