Bununla da o, iqtisadi formasiyaları, onlara məxsus məhsuldar quvvələri və istehsal munasibətlərini
qiymətləndirmirdi.
Mecnikov belə hesab edirdi ki, insanlar konullu və şuurlu olaraq birləşib təbiətlə mubarizə aparacaqlar. Tarixi
proseslər insanların konullu əməkdaşlığı hesabına baş verəcəkdir. Bu fikir Reklu məktəbinə xas olub idealizmə
yaxın muddəalar ilə bağlı idi.
4.3 XIX əsrin ikinci yarısında coğrafi ideyaların inkişafı
XIX əsrin ikinci yarısında Rusiyada coğrafiya elminin ən gorkəmli numayəndəsi P.P.Semyonov-Tyanşanski
(1827-1914) idi. O, Almaniyada coğrafi təhsil almış, Humboltun və Ritterin tələbəsi olmuşdur. Parlaq istedadı, geniş
dunyagoruşu ona Rusiyada və Avropanın bir sıra olkələrində boyuk şohrət qazandırmışdır. Əsrin ən mədəni
ziyalılarından olan Semyonov-Tyanşanski elmi fəaliyyətə Tyan-Şan dağ sisteminin fiziki-coğrafi cəhətdən əsaslı
surətdə oyrənilməsilə başlamışdır. Bu tədqiqata təbiətşunas kimi başlayan P.P.Semyonov-Tyanşanski diqqətini
sonralar tarix, tarixi coğrafiya, demoqrafiya, əhali coğrafiyası, iqtisadi coğrafiya məsələləri də cəlb etmişdir. Alimin
apardığı tədqiqatın dərinliyi və metodikası Tyan-Şan dağlarının cox yaxşı oyrənilməsinə yonəldilmişdir. O, Tyan-
Şan dağ sisteminin rayonlaşmasını aparıb, burada təbii muhitin tiplərini gostərmiş, xususilə hundurluk qurşaqlarını
təyin etmişdir, P.P.Semyonov-Tyanşanski bu tədqiqatı yuksək qiymətləndirilmiş və o zamankı Rusiya Coğrafiya
Cəmiyyətinin xususi qərarı ilə onun familiyasına Tyanşanski sozləri əlavə olunmuşdur. Tyanşanski 40 il rus
Coğrafiya Cəmiyyətinə rəhbərlik etmişdir.
Tyanşanskinin rəhbərliyi ilə Mərkəzi və Cənubi-Şərqi Asiyanı, Orta Asiyanı, Uzaq Şərqi oyrənmək ucun
onlarla ekspedisiyalar təşkil olunmuşdur. Tyanşanski bu ekspedisiyalara N.M.Prjevalski, Q.N.Potanin,
M.V.Pevtsov, A.L.Cekanovski, N.N.Mikloxo-Maklay, A.İ.Voyeykov, İ.V.Muşketov və s. kimi tədqiqatcıları,
gorkəmli alim və səyyahları dəvət etmişdir.
Alim eyni zamanda uzun muddət ərzində Mərkəzi Statistika Komitəsinin direktoru olmuşdur. O, burada
Rusiyanın coxcildli coğrafi statistika luğətini hazırlayır və statistika idarəsinin geniş imkanlarından istifadə edərək
Rusiya iqtisadiyyatının statistik və coğrafi tədqiqi işlərinə başlayır. Rusiyada ilk dəfə olaraq elmi əsaslar uzərində
qurulmuş dəqiq iqtisadi rayonlaşma aparmışdır. Rusiya əhalisinin coğrafiyası, torpaq mulkiyyəti coğrafiyası və s.
aid coxcildli, geniş məzmunlu əsərlər yazmışdır. Onun iqtisadi və sosioloji xarakterli əsərləri, bilavasitə iqtisadi
coğrafi işləri 1861-ci ilə qədər və islahatdan sonrakı dovrdə Rusiyada kapitalizmin inkişafını gostərən qiymətli
sənədlər olmuşdur.
Tyanşanski K.İ.Arsenyevin Rusiyanı rayonlaşdırma işini davam etdirmiş, rayonlaşdırma metodunu və
prinsiplərini praktik cəhətdən xeyli zənginləşdirmişdir. O, təbii rayonlaşdırmanı təbii muhitin tiplərə ayrılması
metodu ilə aparmış, Rusiyada 4 muxtəlif col (step – rus.) tipini əsas goturmuş, Zaalay olkəsində isə hundurluk
qurşaqları ayırmışdır. Təbii rayonlaşmanı təbii elementlərin və butovlukdə təbiətin ərazi uzrə fərqləri əsasında
aparmışdır.
Alim muasirləri sayılan Avropa coğrafiyacılarından fərqli olaraq elmi rayonlaşma işini aparmış və rayonun real
varlıq olduğunu gostərmişdir. O, təhlili coğrafiya yaratmaqla təbiət və təsərrufat arasında movcud olan qarşılıqlı
əlaqələrdən yaranan sahə qanunauyğunluğunu muəyyən etmişdir.
1880-ci ildə alim olkənin iqtisadi rayonlaşdırılmasının yeni variantını hazırlamışdır. Elmi ədəbiyyatda bu
rayonlaşma P.P.Semyonov-Tyanşanski adı ilə uzun muddət yaşamışdır. O, Rusiyanı 19 rayona bolmuşdu: 1. Ucqar
Şimal; 2.Gollərətrafı (Şimal-Qərb); 3. Pribaltika; 4. Moskva (Mərkəz) sənaye; 5. Mərkəzi Qaratorpaq; 6. Priuralye;
7. Volqaboyu; 8. Malorusiya; 9. Novorusiya; 10. Cənub-Qərb; 11. Belorusiya; 12. Litva; 13.Qərbi Sibir; 14. Orta
Sibir; 15. Şərqi Sibir; 16. Uzaq Şərq; 17. Qırğızıstan -(muasir Orta və Şimali Qazaxıstan); 18. Turkmənistan; 19.
Qafqaz. Bu boyuk rayonların daxilində muxtəlif səviyyəli yarımrayonlar (zolaqlar və digər hissələr) ayırmışdır.
Gostərilən rayonlaşdırma iqtisadi əlamətlərin məcmusunu və qismən milli cəhətləri nəzərə almaqla aparılmış iqtisadi
rayonlaşdırma idi. Təbii şəraitin xususiyyətləri və təbii ehtiyatlar iqtisadi gostəricilər vasitəsilə nəzərə alınmışdır.
Tyan-Şanski coğrafiyanın nəzəri məsələləri ilə də məşğul olmuşdur. O, coğrafiyanın predmetini geniş və dar
mənada izah etmişdir. Tyan-Şanskiyə gorə, «geniş mənada coğrafiya» yer kurəsini hərtərəfli tədqiq edən butov
təbiət elmləri qrupudur. «Dar mənada coğrafiya» isə həm yer səthinin təbii xususiyyətlərini, həm də onu dəyişdirən
insan fəaliyyətini oyrənir.
«Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin 1845-1895-ci illərdə yarıməsrlik fəaliyyəti tarixi» adlı uc cildlik əsərin birinci
cildinə girişdə o, «coğrafiya» terminini «yerşunaslıq» termini ilə əvəz etməyi ustun tutmuş və onun tərkibinə
kartoqrafiya, oroqrafiya, geologiya, hidrologiya, meteorologiya, klimatologiya, fito və zoocoğrafiyanı daxil
etmişdir. Tyan-Şanskiyə gorə, yerşunaslığın diqqət mərkəzində insan durur. Buna gorə o, antropologiya, tarixi
arxeologiya, etnoqrafiya, demoqrafiya, siyasi və tarixi coğrafiya və statistikanı (hazırki iqtisadi coğrafiyanı)
yerşunaslığa aid etmişdir.
Rusiyada klimatologiyanın əsasını qoyan rus coğrafiyaşunası A.İ.Voyeykov (1842-1916) Rusiyanın Avropa
hissəsini, Qafqazı, Krımı və Orta Asiyanı dəfələrlə gəzmiş, Qərbi Avropaya, Asiyanın bir cox rayonlarına, Şimali,
Mərkəzi və Cənubi Amerikaya səyahət etmişdir. Cində, Hindistanda, Seylonda, Şri-Lankada, Yava adasında,
Yaponiyada və s. yerlərdə olmuş, bu yerlərin təbiətini, iqtisadiyyatını, əhalisinin yaşayış tərzini oyrənmiş, və zəngin
məlumatlar toplamışdır. Onun yazdığı bir cox əsərlər arasında 1884-cu ildə nəşr edilmiş «Yer kurəsinin iqlimi»
kitabı daha boyuk əhəmiyyətə malikdir.
Bu kitabda ilk dəfə murəkkəb iqlim proseslərinin mahiyyəti gostərilmiş, həmin proseslərin strukturu təhlil
edilmiş, ayrı-ayrı iqlim əmələgətirən amillərin rolu aydınlaşdırılmış, iqlimə təbiətin digər komponentlərinin