qarşılıqlı əlaqələri oyrənilmişdir. İqlim və təbiət hadisələrini oyrənərkən alim ilk dəfə balans metodundan istifadə
etmiş, qar ortuyunun havaya təsirini oyrənmiş və paleoklimatologiyanın əsasını qoymuşdur. O, torpaqların
meliorasiyasının və kənd təsərrufatı bitkilərinin məhsuldarlığının artırılmasının elmi əsaslarını işləyib hazırlamış,
cay bitkisi və sitrus bitkiləri əkinləri ucun Cənubi Qafqazda, qiymətli pambıq bitkisi becərilməsi ucun isə Orta
Asiyada əlverişli imkan və şərait olduğunu qabaqcadan soyləmişdir.
1891-ci ildə Rusiyada baş verən quraqlığa həsr edilmiş «İqlim və xalq təsərrufatı» əsərində collərin quraqlıqdan
qorunması ucun meşələr salmağı, şumlamada yeni qaydadan istifadə etməyi, suvarma şəbəkələrini genişləndirməyi,
su və ərzaq ehtiyatları yaratmağı təklif etmişdi. Alimin əsərlərinin boyuk bir silsiləsi əhali coğrafiyasına və
iqtisadiyyata, insanın təbiətə fəal təsirinə həsr edilmişdir. A.İ.Voyeykov Marşdan fərqli olaraq insanın təbiətə daha
geniş miqyasda təsirini gostərə bilmişdir. O, insanın butun təbii unsurlərə təsirini ayrı-ayrılıqda gostərməklə dəqiq
təhlil aparmış, təbiətə sənayenin daha cox təsir etdiyini gostərmişdir.
Aral golu, Orta Asiya, Qafqaz və s. rayonlar haqqında A.İ. Voyeykovun bir sıra əməli təklifləri var idi ki,
bunların bəziləri qlobal xarakterlidir. O, bəşəriyyətin kortəbii quvvələrin qarşısını ala bilmək imkanlarını
gostərmişdir.
Boyuk rus kimyacısı, elementlərin dovru sistemini kəşf edən D.İ.Mendeleyev (1834-1907) Rusiyada
coğrafiyanın inkişafına xeyli komək etmişdir. O, Rusiya iqtisadiyyatının, sənaye və kənd təsərrufatının yuksəlişi
ucun zəngin təbii ehtiyatları istehsal dovriyyəsinə cəlb etməyin yollarını axtarmışdır. Rusiyanın təbii cəhətdən
zəngin olan muxtəlif rayonlarını gəzmiş, onlarda kənd təsərrufatı və sənayenin inkişaf etdirilməsi imkanlarını
oyrənmişdir. Qafqazda neft istehsalı və neft emalını inkişaf etdirmək, Uralda, Sibirdə, Ukraynada dağ-mədən
sənayesi, komur istehsalı, kimya sənayesi sahələrinin yaradılması və s. məsələlərlə məşğul olmuşdur. O, Rusiyada
iqtisadi əlaqələrin genişləndirilməsi, komurun yeraltı qazlaşdırılması, quraq collərin suvarılması haqqında qiymətli
təkliflər vermişdir. Alim Rusiyada coğrafi rayonlaşma və məhsuldar quvvələrin yerləşdirilməsi problemləri ilə
məşğul olmuş, Rusiya iqtisadi rayonlarını yenidən səmərəli boluşdurməyi irəli surmuşdur. O, hər rayonun mutləq
sənaye imkanlarını oyrənmiş, hər bir rayonun təbii şəraiti və ehtiyatlarının istehsalın inkişafına necə təsir
gostərməsini aydın şəkildə təsvir etmişdir. Mendeleyev hər bir rayonun inkişaf yollarını əks etdirən xəritələr,
sxemlər və cədvəllər hazırlamışdı. O, olkədə rayonları yaxşı oyrənmək ucun aşağıdakı gostəriciləri əsas goturmuş,
onları bir-birilə tutuşdurmuş və muqayisə etdirmişdir: 1) əhalinin sayı; 2) taxıl istehsalının artıqlığı və yaxud
catışmazlığı; 3) hər nəfərə duşən sənaye məhsulunun dəyəri; 4) hər nəfərə gorə istehsal edilən taxılın miqdarı; 5)
əsas sənaye məhsulları, rayonun sənaye məhsuluna gorə ixtisaslaşdırılması; 6) ticarətin səviyyəsi, daxili və xarici
siyasət. Bu gostəricilər hər bir rayonun simasını duzgun əks etdirməyə, onun xususiyyətini acıb gostərməyə imkan
verirdi.
Coğrafi problemlərin həllində Mendeleyev riyazi usullardan geniş istifadə edirdi. Bu munasibətlə o,
«sentroqrafiya» anlayışını tətbiq edərək, olkə ərazisi, əhalisi, təsərrufat sahələrinin mərkəzlərini hesablamış, vaxtdan
asılı olaraq bu mərkəzlərin yerdəyişmələrini qeydə almış və sonra təhlil etmişdir.
4.4 Coğrafiya XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər)
Bu dovrdə soyuq və şaxtalı təbiəti olduğuna gorə Yerin indiyə qədər az oyrənilmiş qutb zonalarına diqqət
artırılır. Avropadan Hindistana və Cinə şimal yolunun axtarışı bu məsələni surətləndirir. Bununla bağlı Murmansk
və Arxangelskinin kicik limanlarında tez-tez iri xarici gəmilər gorunməyə başlayır. Butun cəhdlərə baxmayaraq
yalnız 1878-1879-cu illərdə İsveclərin təşkil etdikləri ekspedisiya Şimal yolu ilə Berinq boğazına qədər gedib cıxa
bilir. Arktikanın mənimsənilməsi ilə bağlı aparılan belə ciddi işlərdə norvecli səyyah Frityof Nansenin (1861-1930)
xidmətləri danılmazdır. Nansenin itlər qoşulmuş xizəkləri Qrenlandiya sahillərini gəzmiş, onun buz topalarını
oyrənmiş və sonralar gəmi ilə Qara dənizindən Laptevlərə qədər hərəkət etmiş və buzların dreyfinin istiqamətini
muəyyənləşdirmişdi. Bu boyuk səyyah-coğrafiyaşunas Rusiyanın Volqaboyunda quraqlıqdan aclıq cəkən insanlara
əvəzsiz yardım gostərmişdir. Yenə də norvecli səyyah Raul Amundsen «Yoa» gəmisində (1903-1906) Amerikanın
şimal sahillərini dolanaraq Berinq boğazından kecib San-Fransiskoya gəlmişdir. Beləliklə, Amundsen ilk dəfə
Şimal-Qərb kecidi (Hindistana və Cinə gedən yol) adlanan yola cıxmışdır.
XIX əsrin sonuna yaxın Yerin qutblərini kəşf etmək uğrunda mubarizə ozunun kulminasiya noqtəsinə catır.
Ozu də bu yarışda on plana elmi maraqlardan daha cox yox, milli və şəxsi nufuzlar cəkilmişdir.
Amerikalı Robert Piri (1856-1920) həyatının 23 ilini Şimal qutbunun oyrənilməsinə həsr etmişdir. Bir necə
ciddi cəhətlərdən sonra Robert Piri nəhayət, 1909-cu ildə tarixdə ilk dəfə olaraq Şimal qutbundə olur.
Cənub qutbunə isə kimin tez catacağı uğrunda gedən mubarizə faciə ilə nəticələnir. Norvecli Raul Amundsenin
başcılıq etdiyi ekspedisiya itlər qoşulmuş xizəklərlə 1911-ci ilin dekabrında Cənub qutbunə catır, orada məktub və
cadır qoyub geri donur. At qoşqu heyvanları qoşulmuş xizəklə yola duşən ingilis Robert Skotun (1868-1912)
ekspedisiyası bir aydan sonra gəlib cənub qutbunə catır və burada Norvec bayrağını gorur. İngilislər gecikdiklərinə
gorə mənəvi cəhətdən dərin sarsıntı kecirirlər və geri qayıdarkən yolda həlak olurlar.
Beləliklə, qutblərin kəşfi uğrunda gedən boyuk epopeya başa catır, lakin həmin dovrdə onların elmi cəhətdən
oyrənilməsi hələ aparılmırdı. Yalnız sonralar yeni texniki avadanlıqlarla təchiz olunan ekspedisiyalar Arktika və
Antarktikanın əsaslı oyrənilməsinə başlayırlar.
XIX əsrin sonu, XX əsrin başlanğıcında Rusiyada coğrafiya elminin inkişafı rus coğrafiya məktəbinin əmələ
gəlməsi ilə səciyyələnirdi. Bu baxımdan rus alimi D.N.Anucinin (1843-1923) yaratdığı məktəb xususilə secilirdi.
Anucin yuksək ixtisaslı kadrların yetişdirilməsində boyuk əhəmiyyəti olan universitet coğrafiya məktəbini