Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə30/65
tarix24.12.2017
ölçüsü1,29 Mb.
#18028
növüDərs
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   65

Dokucayev torpağın təbii-tarixi cisim olması, torpağın yaşı və inkişaf surəti anlayışlarını elmə daxil etmişdir. 

Onun  fikrincə,  torpaq  mustəqil  təbii  torəmə-cisim  olub,  suxurların,  iqlimin,  bitki  və  heyvanat  aləminin,  olkənin 

geoloji yaşının və məhəllin relyefinin əlaqədar məcmusunun məhsuludur. Başqa sozlə, torpaq ana suxurun, iqlimin, 

orqanizmlərin zamana zərbinin (vurulmasının) funksiyasıdır (hasilidir). Alim oz elmi konsepsiyasına uyğun olaraq, 

ilk  dəfə  torpaqların  inkişafı  proqnozunu  vermişdir.  O  gostərirdi  ki,  bu  proqnozu  obyektlərin  və  təbii  hadisələrin 

yaşını,  onların  inkişaf  surətini  oyrənməklə  zamanın  və  məkanın  analizi  və  sintezi  sayəsində  vermək  olar. 

V.V.Dokucayev Rusiyada baş verən 1891-ci il quraqlığını və məhsul qıtlığını izah etməyə yonəldən «Bizim collər 

kecmişdə  və  hazırda»  əsərində  quraqlıq  kimi  bəlanın  səbəbini  iqlimin  dəyişməsində  deyil,  insanların  təbii  muhiti 

korlamalarında, meşələrin qırılmasında, insanın colə mənfi təsirində gorurdu. Hər şeydən əvvəl, collərə su cıxarmağı 

və  su  ehtiyatlarını  qorumağı  vacib  hesab  edirdi.  Bu  məqsədlə  də  cayların  axarını  nizama  salmağı,  yarğanları, 

qobuları  ləğv  etməyi,  su  ehtiyatlarını  qorumağı,  suni  gollər  yaratmağı,  artezian  quyuları  qazmağı,  meşə  salmağı, 

əkinciliyi nizama salmağı, yeni şəraitə muvafiq aqrotexniki usullardan istifadə etməyi və hər yerin təbiətinə muvafiq 

mədəni  bitkiləri  secməyi  lazım  bilirdi.  O,  hər  sahənin  xarakterini,  4-5  il  ərzində  onun  fiziki  və  iqtisadi  coğrafi 

xususiyyətlərini  kompleksliliyini  oyrənməyi  və  bunun  ucun  olkədə  təcrubə  stansiyaları  şəbəkəsi  yaratmağı  təklif 

edirdi.  

V.V.Dokucayev  yeni  torpaqların  əmələgəlmə  səbəbini  canlı  aləmlə  cansız  aləmin  munasibətində  gorurdu. 

Yaradıcı  insanı  bu  munasibətlərin  ən  yuksək  zirvəsi  hesab  edirdi.  O,  zonallıq  qanununu  kəşf  etməklə 

torpaqşunaslığın əsası sayılan yeni bir elmi-təbii qurşaqlar (zonalar) haqqında elm yaratdı. Bu daha cox coğrafiyaya 

aid məsələ idi.  

Alim  təbii  zonanı  təbiətin  muxtəlif  elementlərinin  qanunauyğun  və  qarşılıqlı  əlaqələrinin  təzahur  sahəsi  kimi 

muəyyən  etmişdir.  Əlaqələri  oyrənmək,  zonalıq  daxilində  təbii  elementlərin  və  təbii  hadisələrin  qarşılıqlı 

əlaqələrinin  qanunauyğunluğunu  acmaq  deməkdir.  Başqa  sozlə,  coğrafi  zona  murəkkəb  təbii  kompleksdir. 

Dokucayev gostərirdi ki, torpaq butun təbiətin guzgusudur. O, Yerin şimal yarımkurəsində hər birinin ozunəməxsus 

aqrotexniki təsərrufat qaydaları, elmi təcrubə stansiyaları, xususi vəzifələri olan 5 təbii zonaya ayırmışdır. Hər zona 

muxtəlif  fiziki  coğrafi,  geoloji,  tarixi  həm  də  iqtisadi  fərqlərə  malikdir.  Bu  fərqləri  dərindən  və  dəqiq  oyrənmək 

tələb olunur. V.V.Dokucayevin zonalar haqqında soylədiyi  fikirlər indi də oz əhəmiyyətini itirməmişdir. O yazırdı 

ki,  nəzərdən  kecirilən  təbii  zonanın  kənd  təsərrufatının  istiqaməti,  həmcinin  təcrubə  sahələrinin  məqsədi  və 

vəzifələri, aqronomik məktəblər onun yerli şəraitinə – fiziki coğrafiyasına, tarixinə, etnoqrafiyasına və iqtisadiyyatın 

ən xırda məsələlərinə uyğun kəskin zonal xarakter daşıyır.  

V.V.Dokucayev  tərəfindən  ayrılan  və  aşağıda  gostərilən  zonalar  sadəcə  təbii  kompleksin  təsviri  deyil,  o  eyni 

zamanda  hər  zonaya  muvafiq  əkinciliyin  umumi  qaydasının,  bitkilərin  məqsədyonlu  yerləşdirilməsinin 

qanunauyğunluğunun  tapılması  idi.  Dunyanın  əsas  zonalarını  (Şimal  yarımkurəsində)  Dokucayev  aşağıdakı  kimi 

muəyyənləşdirmişdi:  

1. Şimal zonası (tundra, meşə-tundra). Burada torpaqlar, adətən bataqlıqdır az inkişaf etmişdir və turşdur. Bu 

torpaqlardan kənd təsərrufatında istifadə etmək ucun onların aerasiyası tələb olunur.  



2. Meşə zonası (cimli, podzol, nisbətən kasıb torpaqlar). Belə torpaqlar yaxşı şumlanıb, lazımi kubrələrlə təmin 

edildikdə  məhsuldar  olur.  Bu  zona  əkinciliyin  aparılmasına  gorə  minerallaşdırma  zonası  adlandırılmışdır.  Bu 

torpaqlardan  səmərəli  istifadə  etmək  ucun  onu  əhəng,  fosfor,  kalium,  azot  və  s.  ilə  kubrələmək,  mineral  tərkibini 

zənginləşdirmək lazımdır.  



3. Qaratorpaq zona.  Olkənin əsas əkincilik zonasıdır. Bu zonanın torpaqlarının cox zaman dənəvər strukturu 

olmur. Bu torpaqlardan istifadə etmək ucun onların dənəvər strukturunu bərpa etmək lazımdır. Belə torpaqlar olan 

zonaya fiziasiya zonası deyilir.  

4.  Suni  suvarmaya  ehtiyacı  olan  səhra  və  yarımsəhra  torpaqlar.  Dokucayev  bu  zonanı  «hidrasiya»  zonası 

adlandırır.  



5.  Qırmızı  və  ya  laterit  torpaqlı  səhra  və  yarımsəhra  zonası  –  gunəşin  mədəni  bitkilərə  intensiv  təsir 

gostərdiyi zona («heliasiya»).  

Dokucayev  elmi  fəaliyyətə  təbiətci  kimi  başlamışdır.  O,  təbiət  vasitəsilə  insan  dunyasını  dərk  etmiş  və  insan 

elementi  onun  yaradıcılığında  getdikcə  daha  cox  yer  tutmuşdur.  Sonralar  o  oyrəndiyi  təbii  aləmlə  insan  aləmini 

birləşdirməyə  calışmışdır.  Dokucayev  coğrafiyanın  tədqiqat  obyektini  muəyyənləşdirmək  məqsədilə  landşaft 

terminini «geomorfasiya» termini ilə əvəz etmişdir ki, bu da muasir «geosistem» termininə muvafiqdir.  

Alim, coğrafiya elminin obyektini təyin edərək təbii zonalar haqqındakı təlimi irəli surmuşdur. Təbii zonallıq 

istər  ufuqi,  istərsə  də  hundurluk  istiqamətində  olub  təbiətin  butun  elementlərini  əhatə  edir.  Quruda  olduğu  kimi 

okean və dənizlərdə də təbii zonallıq qanunu qabarıq surətdə ozunu buruzə verir. Zonaların daha dəqiq oyrənilməsi 

və burada bəzi dəqiqləşdirmələr edilməsi tələb olunur. Zonallıq qanunu təbiət elementlərinin qarşılıqlı əlaqələrinin 

qanunudur, o, eyni zamanda muəyyən ərazidə insanın həyatı və fəaliyyəti qanunudur. O, sahə və zaman qanunudur.  

Qərbi Avropanın mutərəqqi fikirli alimlərindən biri alman Oskar Peşel (1826-1875) Ritterin idealist fikirlərinə 

qarşı cıxmış, Humboltun  «muqayisə coğrafiya» metodunu yer səthinin nisbətən kicik olan konkret tiplərinə tətbiq 

etmiş  və  fiordların,  adaların,  cay  vadilərinin,  dokların  təsvirini  vermiş,  insan  və  təbiət  munasibətləri  məsələsində 

insanın rolunu yuksək qiymətləndirmişdir.  

Peşelin  davamcısı  Bonn,  Leypsiq,  Berlin  universitetində  professor  işləmiş  və  Cinə  səyahətlər  edərək  Lyoş 

vilayətləri  və  relyef  formalarını  tədqiq  etmiş  Rixthofen  (1833-1905)  coğrafiyaya  Yerin  mənzərəsi  ilə  qarşılıqlı 

əlaqədə olan muxtəlif hadisələri oyrənən elm kimi baxmış, xususilə Yer səthini formalaşdıran proseslərə, xususən 

geoloji  proseslərə  daha  cox  əhəmiyyət  vermiş,  relyefin  başqa  təbiət  unsurləri  ilə  əlaqəsini  tədqiq  etmişdi.  İnsanın 



Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə