Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

uzvu və qeyri-uzvu aləmlə qarşılıqlı əlaqələrini muəyyənləşdirməyi coğrafiyanın ali məqsədi saymışdı. O, coğrafiya 

elmləri sisteminə insan coğrafiyasını da daxil etmiş, antropologiya, etnoqrafiya, statistika kimi sosial elmlərlə təbiət 

elmləri  arasında  birlik  yaratmışdır.  Coğrafi  tədqiqatın  miqyasını  təyin  edərək  gostərmişdi  ki,  coğrafi  tədqiqat 

aparmaq  ucun  konkret  və  geniş  ərazi,  boyuk  rayon,  boyuk  landşaft  və  s.  kimi  miqyaslar  goturmək  daha  yaxşıdır. 

Rixthofenin  xidmətlərindən  biri  onun  regional  coğrafiyanı  umumi  coğrafiyaya  qarşı  qoymayıb,  onların  qarşılıqlı 

əməkdaşlıq şəraitində fəaliyyət gostərib birgə tədqiqat aparmaları ideyasını irəli surməsindədir.  

Almaniyada  Rixthofen  ilə  bir  zamanda  yaşamış  və  işləmiş  Fridrix  Ratsel  (1844-1904)  antropocoğrafiyanın 

əsasını qoymuşdur. İxtisasına gorə o, təbiətşunas, zooloq, muqayisəli anatomiya və paleontologiya alimi idi.  

O,  mutərəqqi  fransız  antropocoğraflarından  (insan  coğrafiyası  numayəndələrindən)  fərqli  olaraq 

antropocoğrafiyanı  Darvin  nəzəriyyəsi  ilə  bağlamışdır.  Ratselə  gorə,  insanların  məskunlaşması  və  fəaliyyətini 

oyrənmək  ucun  Darvin  nəzəriyyəsindən  istifadə  etmək  lazımdır.  Bununla  da  o,  sosial  darvinizmin  əsasını 

qoymuşdur.  Ratsel  omrunun  ikinci  yarısında  «Antropocoğrafiya»  adlı  2  cildli  əsər  nəşr  etdirdi.  Bu  əsərin  əsas 

ideyası  bundan  ibarətdir  ki,  insan  və  heyvanların  həyatında,  onların  məskunlaşmasında,  ətraf  təbiətlə  qarşılıqlı 

əlaqələrində  bir  cox  umumiliklər  var,  həm  insanlar,  həm  də  heyvanlar,  hər  ikisi  daim  həyat  uğrunda,  yaşamaq 

uğrunda  mubarizə  aparmalıdır.  1897-ci  ildə  Ratselin  «Siyasi  coğrafiya»  əsəri  capdan  cıxdı.  Bu  əsərdə  o,  dovləti 

Yerlə bağlı olan bir orqanizmə oxşadırdı. Dovlət bir orqanizm kimi ya yaşayıb boyuməli, yaxud da məhv olmalıdır. 

Salamat qalması ucun isə dovlət oz həyat sahəsini genişləndirməlidir. Beləliklə, Ratsel murtəce «həyat ucun məkan» 

ideyasına  gəlib  cıxdı  ki,  bundan  da  30  il  sonra  alman  faşizmi  geniş  istifadə  etdi.  Onun  fikirləri  hələ  oz  vaxtında 

Preston Ceyms və s. kimi boyuk coğrafiyaşunaslar tərəfindən tənqid olunmuşdu. Lakin vaxtilə onun tələbəsi olmuş 

Ellen Corcill Simpl (1863-1932) ABŞ-da onun fikirlərini təbliğ edirdi.  

Məşhur  fransız  coğrafiyaşunası,  Sarbon  Universitetinin  kafedra  mudiri  Vidal-de-la  Blaş  (1845-1919) 

coğrafiyanın vəzifəsini insanın onu əhatə edən muhitlə munasibətini oyrənməkdə gorurdu. O, bu məqsədlə bir-birinə 

oxşar kicik sahələri dəqiq oyrənməyi lazım bilirdi. Hər iki sahədə insan ozunə xeyir verən, ona lazım olan imkanları 

oyrənməlidir. Coğrafiyada bu istiqaməti possibilizm adlandırırlar.  

Coğrafiyacının  mutərəqqi  cəhətlərindən  biri  insan  ilə  təbiət  arasında  hərtərəfli  əlaqələrin  movcud  olduğunu 

təsdiq  etməsi  idi.  Lakin  bu  əlaqələrdə  həlledici  rolu  təbiətin  təsirində  gorduyunə  gorə  o,  coğrafi  determinizmə 

qapılırdı.  

Alim  Fransada  «İnsan  coğrafiyası»  məktəbini  yaradanlardan  biri  idi.  Bununla  belə  o,  Ratselin  siyasi  coğrafi 

ideyalarını  qəbul  etməmişdir.  Digər  tərəfdən,  onun  coğrafiyası  Elize  Reklunun  insan  coğrafiyasından 

konservatizminə, təsvirciliyinə və siyasi cəhətdən bir sıra noqsanlarına gorə secilirdi.  

Rusiyada antropocoğrafiya məktəbinin numayəndələri sayılan A.A.Kruber, İ.P.Silinic və b. insanların təbiətdən 

asılı  olmasını  iddia  edir,  təbii  quvvələrə  onun  dəyişdirici  təsirini  nəzərə  almırdı,  muti  surətdə  təbiətə 

uyğunlaşdıqlarını  qəbul  edirdilər.  Onlar  da  təbiət  qanunlarının  insan  coğrafiyasına  aidliyi  fikrini  irəli  sururdulər, 

insanların  məskunlaşmasını  və  bir  sıra  həyati  məsələlərini  yaşamaq  uğrunda  mubarizə  qanunu  ilə  izah  edirdilər. 

Bəzən bu cəmiyyətdə baş verən dəyişiklikləri əhalinin sıxlığının artması ilə bağlayırdılar. Onlar təbiət və cəmiyyət 

arasında umumi ahəngin olmasını qəbul edirdilər.  

Fransız  akademiki  Emmanyuel  Marton  (1873-1955)  fiziki  coğrafiyanın  tanınmış  tədqiqatcılarından  biri 

olmuşdur.  O,  bir  sıra  qiymətli  əsərləri  ilə  cox  tanınmış,  umumi  coğrafiya  ilə  yanaşı  geomorfologiya  və 

iqlimşunaslıqla da məşğul olmuşdu. Əqidəsinə gorə o da «insan coğrafiyası» məktəbinə mənsub idi. Onun «Mərkəzi 

Avropanın coğrafiyası» əsəri qiymətli tədqiqat numunəsi kimi cox maraqlıdır.  

Coğrafi  determinizm  (coğrafi  fatalizm)  XIX  əsrin  axırlarında  ABŞ-da  geniş  vusət  almışdı.  Onun  ilk 

numayəndəsi  E.Hantinqtonun  (1876-1948)  fikrincə,  təbii  şərait  cəmiyyətin  inkişaf  səviyyəsini,  iqtisadiyyatı, 

mədəniyyəti və məişəti muəyyənləşdirir. O, elmi-texniki tərəqqinin əleyhinə cıxıb iddia edir ki, elmi-texniki tərəqqi 

şəraitində  kutləvi  əmtəə  istehsalı  ucuz  başa  gəlir,  həddindən  artıq  cox  mal  istehsal  olunur,  satış  qiymətləri  aşağı 

duşur. Bu da kapitalizm ucun yuksək qazanc əldə etməyə mane olur. Elmi-texniki tərəqqi iqtisadi bohranlara səbəb 

olan  bəladır.  O,  zəif  inkişaf  etmiş  olkələrin  sənayeləşdirilməsinin  əleyhinə  cıxaraq,  onları  qabaqcıl  olkələrin  aqrar 

xammal bazasına  cevirməyi lazım bilir.  Hantinqton da  bazar iqtisadiyyatı  yolu ilə  inkişaf edən olkələrin  gəlirinin 

artmasına komək etməyə calışırdı. O, sənaye sahələrini inkişaf səviyyəsinə gorə təsnifləşdirərək, aşağıdakı qruplara 

bolur:  1)  yalnız  əl  əməyindən  istifadə  edən  ibtidai  tipli  sənaye;  2)  mexaniki  dəyirman,  taxta  zavodu,  filiz  əridən, 

konserv  istehsal  edən  sadə  tipli  sənaye;  3)  qaz  zavodu,  su  kəməri,  poliqrafiya  sənayesi,  dəmir  yolu,  cuqun  əridən 

zavodu  olan  ictimai  tipli  sənaye;  4)  butun  başqa  sahələri  olan  kompleksli  inkişaf  etmiş  sənaye.  Bu  təsnifata  gorə 

təbii  şəraiti  və  təbii  ehtiyatları  zəngin  olan  sahədə  qurulan  sənaye  ən  əlverişli  tip  hesab  edilir.  Hər  hansı  rayonda 

iqlim şəraitinin murəkkəbliyini onun inkişafına mane olan əsas amil sayırdı. Beləliklə, o, sosial-iqtisadi mərhələlərin 

inkişafına  tarixi  baxımdan  yanaşmır,  onu  iqlim  şəraiti  ilə  bağlayır,  sənayenin  yerləşdirilməsini  coğrafi  fatalizm 

noqteyi-nəzərdən  izah  edir,  iqlimin  insan  fəaliyyətinə  optimal  təsirini  axtarırdı.  Bununla  əlaqədar  o, 

invayronmetalizm (bizi əhatə edən təbii muhit) məktəbinin əsasını qoyur. Bu məktəbə gorə insanlar ətraf muhitlə sıx 

munasibətdədirlər,  təbii  muhit  təsərrufat  fəaliyyətinə  guclu  təsir  edir.  Bu  məktəbin  ABŞ-da  banisi  E.C.Simpl  idi. 

Bəzi muəlliflər insan davranışının butun tərəflərini ekoloji səbəblərlə izah etməyə calışırdılar.  

Coğrafi  determinizmə  cavab  olaraq  possibilizm  (mumkun  olan)  tezisi  irəli  suruldu.  Bu  tezisə  gorə,  insan 

təbiətin passiv yox, fəal agentidir.  

Muasir  geosiyasət  nəzəriyyəsinin  davamcısı  və  təşkilatcısı  Simpl  və  kontr-admiral  Alfred  Mexen  oz 

nəzəriyyələrini  xeyli  murəkkəbləşdirirlər.  Məsələn,  Mexen  dəniz  quvvələri  nəzəriyyəsini  irəli  surmuşdur.  Bu 

nəzəriyyəyə gorə, sahil zonaları xalqlarının tarixinə, xarakterinə təbii şərait guclu təsir gostərir. İngilis X.Makkinder 

---