Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə38/65
tarix24.12.2017
ölçüsü1,29 Mb.
#18028
növüDərs
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   65

Sankt-Peterbuqda  L.S.Berqin,  S.S.Neustriyovun,  V.N.Sukacovun  və  b.  rəhbərliyi  ilə  fiziki  coğrafiya  inkişaf 

etməyə  başladı.  Lakin  iqtisadi  coğrafiyanın  yeni  qaydada  inkişafı  burada  xeyli  ləng  gedirdi.  Denin  və  statistik 

coğrafiya  məktəbinin digər numayəndələrinin ona təsiri xeyli guclu idi. Fiziki coğrafiyacıların digər təbiət elmləri 

numayəndələri ilə əməkdaşlığı onların elminin inkişafında xususi rol oynamışdır.  

Hələ  30-cu  illərdə  fiziki  coğrafiyacılar,  geoloqlar,  bioloqlar  torpaqşunaslarla  birlikdə  umumi  yerşunaslığa,  təbii 

proseslərə,  zonalara,  iqlimə  aid  qiymətli  kitablar  nəşr  etdirmişdilər.  «SSRİ-nin  coğrafi  zonaları»  (L.S.Berq)  «Mədəni 

bitkilərin və bitki ehtiyatlarının coğrafiyası» (N.İ.Vavilov) və s. kimi kitablar dunya fiziki coğrafiyasının qiymətli əsərləri 

hesab olunur. Bununla belə, fiziki və iqtisadi coğrafiyada kompleks tədqiqatlara munasibətdə movcud olan fərqlər umumi 

işə xeyli ziyan vururdu. Vahid coğrafiya ideyası uzun illər mubahisələr doğurmuşdur.  

Dovlətin 1934-cu il 16 may tarixli qərarında coğrafiyanın tədrisinin butun sahələrinə, o cumlədən bu elmin inkişafı 

məsələlərinə  də  toxunulmuşdur.  Qərarda  şərh  olunurdu  ki,  coğrafi  təhsil  fiziki  coğrafiya  ilə  iqtisadi  coğrafiyanın 

kombinasiyası  ilə  getməlidir.  Coğrafiya  dərsləri  mucərrəd,  təsviri  sadalama  deyil,  duşunulmuş  sistemlərin  təhlili, 

materialın canlı izahı və xəritələrdən geniş istifadə əsasında aparılmalıdır. Coğrafiyanın tədrisinə komək ucun «Qeoqrafiya 

v şkole» məcmuəsinin nəşri haqqında gostəriş verilmişdir. Universitetlər və pedaqoji institutlarda coğrafiya fakultələrinin 

acılması məsləhət gorulmuşdu. Ali məktəblərdə də coğrafiyanın tədrisini yaxşılaşdırmaq və coğrafi elmi-tədqiqat işlərini 

mohkəmləndirmək məqsədi ilə dovlət xususi qərar qəbul etdi.  

1934-cu ildə SSRİ EA nəzdində fiziki coğrafiya bolməsi, 1936-cı ildə isə Moskva Coğrafiya İnstitutu yarandı. 

Bəzi ali məktəblərin nəzdində elmi-tədqiqat mərkəzləri və yeni coğrafiya kafedraları acıldı. SSRİ EA-nın tərkibində 

bir  sıra  coğrafiya  mərkəzləri  yarandı.  Burada  aparılan  fiziki  və  iqtisadi  coğrafi  tədqiqatlar  nəticəsində  qiymətli 

coğrafi əsərlər meydana gəldi. SSRİ-nin boyuk dunya atlası nəşr edildi.  

Akademiyanın  coğrafiya  institutları  SSRİ-nin  təbiətini  və  təbii  sərvətlərini  oyrənmək  ucun  iri  ekspedisiyalar 

təşkil etdilər.  

Moskva  Coğrafiya  Mərkəzində  ayrı-ayrı  regionların,  iqtisadi  rayonların  və  muttəfiq  respublikaların  oyrənilməsində 

boyuk işlər gorulmuşdu. Olkənin muxtəlif rayonlarında tədqiqat bazaları və filiallar yaradıldı. Sonralar bir sıra rayonlarda 

bu  bazalar  iri  tədqiqat  institutlarına  cevrildi.  Uzaq  Şərqə,  Şərqi  Sibirə,  Azərbaycana,  Gurcustana,  Yakutiyaya,  Kola 

yarımadasına, Qazaxıstana, Orta Asiyaya xususi ekspedisiyalar gondərildi. Bu ekspedisiyaların elmi axtarışları nəticəsində 

toplanan məlumatlar sənaye, kənd təsərrufatı, nəqliyyat sahələrində quruculuq işlərinin aparılmasına xeyli komək etmişdir.  

Moskva və Sankt-Peterburq coğrafi mərkəzləri butun olkə ucun coğrafiya mutəxəssisləri hazırlayırdılar.  

İkinci  Dunya  muharibəsi  ərəfəsində  olkədə  artıq  guclu  coğrafiya  elmi  yaranmışdı.  Gurcustan,  Azərbaycan, 

Turkmənistan  kimi  respublikalarda,  Sibir  və  Uzaq  Şərq  rayonlarında  coğrafiya  institutları  acıldı.  Moskva,  Sankt-

Peterburq, Kiyev, Lvov, Kazan, Bakı, Xarkov, Yerevan, Tbilisi, Riqa və s. universitetlərin nəzdindəki coğrafi tədris 

və tədqiqat mərkəzlərində yuzlərlə gorkəmli alim calışmağa başladı.  

Boyuk  Vətən  muharibəsi  dovrundə  B.B.Polınov,  K.K.Markov  hərbi  coğrafiyanın  yeni  elmi  əsaslarını 

yaratdılar. N.N.Zubov, İ.D.Papanin, L.Y.Zimin və b. hərbi dəniz coğrafiyası problemlərini işlədilər.  

Sovet coğrafiyacıları muxtəlif muharibə meydanlarının coğrafi xususiyyətlərini oyrənmək işində bir sıra əsərlər 

yaratdılar. Muharibə dovrundə qərb rayonlarından şərq rayonlarına sənaye muəssisələrinin və əhalinin kocurulməsi 

və  arxa  cəbhədə  mohkəm  iqtisadi  bazanın  yaradılması  ucun  coğrafiyacıların  irəli  surdukləri  qiymətli  təkliflər 

olkənin mudafiə işinə xeyli komək etdi.  

Atlantik okeanından Sakit okeana gedən Şimal dəniz yolunun axtarışına Avropa və həm də Rusiya tədqiqatcıları və 

səyyahları  boyuk  diqqət  yetirdilər.  Murmanskdan  başlayaraq  Şimal  Buzlu  okeanı  və  Berinq  boğazından  kecərək 

Vladivostokadək  uzanan  bu  yol  Avropadan  Asiyaya,  Hind  okeanından  gedən  yolu  iki  dəfə  qısaldıldı.  Tarixin  muxtəlif 

dovrlərində  bu  yolun  oyrənilməsi  və  kəşfində  rus  alim  və  səyyahları  –  M.V.Lomonosov,  Vitus  Berinq,  Sibiryakov, 

O.Şmidt  və  b.  boyuk  səy  gostərmişlər.  Lakin  Şimal  yolu  cox  cətin  yol  idi,  qalın  buzlarla  ortulmuşdur  və  yalnız  guclu 

buzqıran gəmilər icad olunduqdan sonra onun intensiv mənimsənilməsinə başlamaq mumkun olmuşdur.  

1913-1914-cu  illərdə  B.A.Vilinskinin  rəhbərliyi  altında  buzqıran  gəmilərin  koməyi  ilə  təşkil  olunan  rus 

ekspedisiyası Celyuskin burnundan şimalda yerləşən Şimal Torpağı arxipelaqını kəşf etdi.  

Sərt  təbiətli  Şimal  yolunun  intensiv  mənimsənilməsinə  guclu  atom  buzqıran  gəmilərin  koməyi  ilə  1960-cı 

illərdən sonra başlanmışdır. Lakin gəmilərin bu yolla hərəkəti cox vaxt və vəsait tələb etdiyinə gorə Avropa-Asiya 

yuk  daşınmasında  onun  istifadəsi  genişlənə  bilmədi.

  Sovetlərin  dovrundə  Arktikada  buz  ustundə  uzən  coxlu  stansiyalar 

təşkil olunurdu. Hərbi məlumatlar əldə etmək, yeni şimal texnikasını sınaqdan kecirməklə yanaşı, belə stansiyalarda Arktikanın 

havası,  buzların  qalınlığı  və  hərəkət  istiqamətləri,  okeanın  dibi,  axınlar  və  s.  haqqında  elmi  muşahidələr  aparılırdı.  İlk  belə 

stansiyalardan  (Şimal  Qutbu  №  I)  biri  1937-ci  ildə  İ.D.Papanin  (1894-1986)  rəhbərliyi  altında  təşkil  olunmuşdur.  Bu 

ekspedisiyaya umumi rəhbərliyi akad. O.Y.Şmidt (1891-1956) həyata kecirirdi. Bu ekspedisiya tarixdə ilk dəfə olaraq təyyarələr 

vasitəsi  ilə  bilavasitə  şimal  qutbunun  ustunə  endirildi  və  hərəkət  edən  buzlar  uzərində  stansiya  quraraq  muxtəlif  xarakterli 

muşahidələr aparmağa başladı. Papanincilər adı ilə tarixə duşən bu stansiyanın iştirakcıları  uzun muddət  buzlar uzərində qalıb 

muşahidələr aparmış, cətinliklərlə qarşılaşmışlar və nəhayət buzqıran gəmilərin koməyi ilə materikə cıxarılmışlar. Bundan sonra 

Arktikada bir cox uzən stansiyalar yaradılıb. Bu stansiyalar Boyuk Şimal yolunun (Arxangelsk – Berinq boğazı) acılmasında və 

fəaliyyətində yardımcı olmuşlar.  

Yalnız  1977-ci  ildə  «Arktika»  adlı  sovet  atom  buzqıran  gəmisi  tarixdə  ilk  dəfə  buzların  ustu  ilə  uzərək  duz 

Şimal qutbunə gəlib cıxmışdı.  

Artıq bizim əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq dunyanın aparıcı olkələrinin – ABŞ, Boyuk Britaniya, Fransa, 

SSRİ  və  b.  Antarktida  materikində  elmi  –  tədqiqat  ekspedisiyaları  fəaliyyətə  başlayırlar.  Sonralar  Beynəlxalq 

Geofizika  (1957-1958)  ilinin  başlanğıcı  ilə  əlaqədar  olaraq  aparılan  tədqiqat  işləri  daha  da  genişləndirildi.  Burada 

kecmiş  Sovet  İttifaqının  Mirnıy,  Pionersk  və  b.  stansiyaları  fəaliyyətə  başladılar.  Gostərilən  sovet  və  xarici  olkə 

stansiyaları dunya  iqlimi və  şirin su ehtiyatının  «anbarı»  hesab olunan Antarktidanın elmi cəhətdən oyrənilməsini 




Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə