Coğrafi kəşflər, xəritələrin tərtibi və coğrafi təsvirlər isə oz novbəsində ərazi əmək bolgusunun
genişlənməsinə komək edirdi. Demək olar ki, coğrafiya ərazi əmək bolgusunun inkişafından yaranmışdır;
əgər olkələrarası əmək bolgusu zəifləyirsə, coğrafiyanın da digər elmlər arasında əhəmiyyəti itir. Ərazi
əmək bolgusunun genişlənməsi və dərinləşməsi ilə coğrafiyanın inkişafı arasındakı bu əlaqələr nəinki
təkcə antik, elə hazırkı dovrə də aiddir.
Qədim Şərq xalqlarının ilk yazılı mənbələrində səyyahların təsvir etdiyi olkələr barədə bir sıra
qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Lakin coğrafi anlayışlar təkcə səyyahların qeydlərində deyil, nağıllarda,
dastanlarda, eposlarda və s. əsərlərdə də oz əksini tapmışdır. Məsələn, hindlilərin Ramayana və
«Mahabharata» dastanlarında, cinlilərin «Şisezi», «Şuytzit», azərbaycanlıların «Dədə Qorqud»,
qırğızların «Manas» eposlarında təsvir olunan hadisələrin baş verdiyi yerlərin coğrafi şəraiti haqqında
zəngin məlumatlar vardır.
Yer haqqında yaranan belə ilkin təsəvvurlər bəzən indiki adamlarda təbəssum doğuracaq qədər
əfsanəvi gorunurdu. Qədim Babilistanda Yer haqqında yaranan təsəvvurlərə gorə dunya ayrı-ayrı
qatlardan təşkil olunub. Ozləri bu qatın mərəzində, başqaları isə ust və yerin alt qatında yaşadıqları
gostərilirdi. Qədim Şumerlərin fikrincə dunyada dord cəhət var və hər cəhətdə bir dunya olur. Hindlilər
isə, məsələn, yerin mustəvi (yastı) olduğunu və ozu də fillərin kurəyində yerləşdiyini təsəvvur edirdilər.
Yunanlar hesab edirdilər ki, Yer hər tərəfdən okeanlarla əhatə olunmuş qabarıq disk formasındadır. Yazı
olmadığı tarixdən əvvəlki dovrə aid yaranan belə əfsanələr, nağıllar qorunub saxlanılmış, əlavələr
edilmişdi və nəsildən nəslə verilmişdir.
Belə əfsanələrdə coğrafi xarakterli dəqiq təsvirlər ənənəvi mif sujetləri və obrazları ilə birgə verildi.
Yazı icad olunduqdan sonra bu biliklərin dəqiq qeydiyyatının aparılması mumkun olmuşdur. Qorunub
saxlanılmış yazılı abidələrin koməyi ilə qədim sivilizasiyanın yaradıcıları olan Misir, Assuriya, Hindistan
və Cinin coğrafi təsəvvurləri haqqında biliklər soyləmək olurdu.
1.2 Qədim misirlərin coğrafi təsəvvurləri
Qədim dunya onlarca muxtəlif olkələrin və mədəniyyətlərin mozaikasından ibarət idi. Yeni torpaqlar
axtarışına birinci novbədə iqtisadi ehtiyaclar təhrik edirdi; yeni munbit torpaqlar tapmaq və mənimsəmək;
əsirlər və qənimətlər əldə etmək; uzaq olkələrlə ticarət əlaqələri qurmaq. Alimlər Qədim misirlərin
coğrafiyası haqqında məlumatları muxtəlif abidələr, fildişi və papirus kağızı uzərindəki yazılardan əldə
etmişlər. Bu yazılarda və hərbi yuruşlərdə, Nil vadisində əkincilik, ətraf ərazilərdə yaşayan xalqlar
haqqında məlumatlar verilmişdir. Misirlilər e.ə. XXIX əsrdə Suveyş korfəzinə və bərxəzinə cıxmışlar,
orada olan şor sulu golləri kəşf etmişlər. Həmin gollərdən indi Suveyş kanalı kecir. E.ə. XXVIII əsrdə
Sinay yarımadasında vadilərə rast gəlmişlər və qiymətli tikinti materialları, malaxit, firuzə daşı tapmışlar
və uzun əsrlər ondan istifadə etmişlər. Misirlilər Suriyaya daxil olmuşlar və Fərat cayının mənbəyinə
cıxmışlar. Aralıq dənizində misirlilər ilk dəfə e.ə. XXVII əsrdən uzməyə başlayıblar, daha sonra Nil cayı
ilə 2 min km qədər yuxarı qalxmışlar. Qırmızı dənizin sahillərinə cıxdıqdan sonra misirlilər əmin
olmuşdular ki, dəniz yolu quru yoluna nisbətən daha rahatdır.
Afrika sahillərilə Punta (Muasir Somali) qədər olan dəniz yolunun mənimsənilməsində birincilik
misirlilərə məxsusdur. Somalidə bitən qiymətli ağac novlərindən alınan qətranlar gəmilərlə Misirə
gətirilirdi.
E.ə. IV əsrdə Misir Makedoniyalı İskəndər tərəfindən tutulduqdan sonra misirlilərin topladıqları geniş
coğrafi biliklər yunanlar tərəfindən əğz olunmağa başlanır. Bu işdə İskəndəriyyə şəhərində yaradılmış
zəngin kitabxanalar və rəsədxana mustəsna rol oynayır.
1.3 Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim xalqlarının coğrafi ideyaları
Misirlə yanaşı sivilizasiyanın qədim ocaqlarından biri də Dəclə və Fərat cayarası olmuşdur. Onun
cənub dəniz sahillərində şumerlər bir sıra şəhər-dovlət bina etmişlər. Şumerlərin coğrafi anlayışları
haqqında e.ə. XXV əsrdə gil lovhələrin uzərində cəkilmiş xəritədən aydın aydın gormək olar. Ən qədimi
olan belə xəritələrin birində Şimali Mesopotamiya kəndləri, cayları və dağları əks olunmuşdur. Digərində
isə Mesopotamiyanın ən boyuk şəhəri olan Vavilyondan Yer Fərat cayının kəsdiyi yastı dairə formasında
gostərilmişdir. Fərat cayı dağlardan axır və ozu də hər tərəfdən Yerlə əhatə olunmuş okeana tokulur.
Okeanın kənarlarında ucbucaq şəklində olan yeddi ada yerləşir.
E.ə. XIII-XII əsrlərdə On Asiyanın səhnəsində guclu Assuriya imperiyası gorunməyə başlayır.
Onların hərbi yuruşlərini tərənnum edən yazılarda Xəzər, Qara və Aralıq dənizlərini əhatə etdiyi ehtimal
olunan «Gunəş batan dənizlər» təsvir olunurdu. Bu dənizlərin oz arasında birləşmələri haqqında hələ o
zamanlar yaranmış təsəvvurlər Yeni dovrə qədər gəlib cıxmışdır.
Assuriyalılar e.ə. 802 və 788-ci illərdə İran yaylasından kocərək Turkmənistan-Xorasan dağlarının
cənub yamaclarına Hərirud və Murqab caylarına qədər gedib cıxmışlar. Məğlubiyyət bilməyən guclu
Assuriya carlarının qoşunları hərbi yuruşlər zamanı Su riyanı, Fələstini, Finikiyanı və Kicik Asiyanın şərq
hissələrini kəşf etmişdirlər.
E.ə. I-ci minillikdə Urmiya golu tokulən Ciqatay cayı ətrafında qədim Azərbaycan dovləti olan
Manna yaranmışdır. Onun sərhədləri şərqdə Xəzər dənizinə şimalda Araz cayına qədər uzanırdı. Manna
dovləti Azərbaycan xalqının formalaşmasında mustəsna rol oynamışdır. Onun paytaxtı İzirtu (Zirta)
şəhəri idi. Manna dovlətinin qala şəhərləri, suvarılan əkinləri, uzumlukləri, bağları, geniş otlaqları, qoyun
və at suruləri olmuşdur.
E.ə. IX əsrdə indiki Van golu ətrafında paytaxtı Tuşpa şəhəri olan Urartu dovləti yaranmışdır.
Urartulular Kicik Qafqazın şimal yamacları və Kolxida ovalığının cənub kənarı ilə hərəkət edərək, Kur
cayının yuxarı axınlarına cıxmışlar. Kars yaylası vasitəsilə Araz cayının orta axınına, oradan Zəngi
(Razdan) cayı ilə qalxaraq Goycə golunə cıxmışlar. Zəifləyən və dovlətini itirən urartu tayfaları xarici
təzyiqlər nəticəsində Kicik Qafqazı aşaraq Orta Kur vadisinə, bəziləri isə hətta Boyuk Qafqazın ətəklərinə
gedib cıxırlar. Ehtimal olunur ki, məhz urartulular Boyuk Qafqazı ilk kəşf edənlərdir.
E.ə. 2-ci minilliyin sonunda və 1-ci minilliyin əvvəllərində İran Azərbaycanı (Cənub Azərbaycan)
ərazisində paytaxtı Ekbatan (indiki Həmədan) şəhəri olan mohtəşəm və guclu Midiya dovləti yaranmışdır.
Ozunun ən yuksək tərəqqisi dovrundə Qızıl İrmak (muasir Turkiyə) cayından başlanmış Əfqanıstana,
Orta Asiya vadilərinə qədər boyuk bir ərazini tutmuş və Astara ilə Qorqan arasında Xəzər dənizi
sahillərinə cıxmışlar. Nəticədə Elbrus butun enlik boyu midiyalılara məlum olmuşdur. Təxminən e.ə. 590-
cı illərdə ayrı-ayrı Midiya dəstələri Kur cayını kecmiş Xəzər sahili yoldan istifadə edərək Abşeronun
şimalına, Xəzər darvazasına (Dərbənd) qədər gedib cıxmışlar.
Qədim farslarda coğrafiyaya aid qiymətli mənbə Bohustan yazıları hesab olunur. Bu kitabda car
Daranın zəbt etdiyi geniş olkələrdən, Qərbi Şərqlə birləşdirən karvan yollarından nağıl olunur. Adı
cəkilən karvan yolu qərbdə Vavilyondan başlayaraq şərqdə Cinə qədər gedib cıxırdı.
Farsların «Boyuk İran» adlandırdıqları imperiya fars dilində danışan butun əraziləri – Orta Asiyanın
cənubunu, Hindistanın şimal-qərbini, Qafqazın cənub ucqarlarını və Mesopotamiyanı əhatə edirdi.
Ozəyini – mərkəzini muasir İran və Əfqanıstanın bir hissəsi təşkil edirdi. Qudrətli dovlətin əsasını qoyan
II Boyuk Kir Orta Asiyaya, Qafqaza soxulur. Qoşunu ilə Amu-Dərya vadilərini tutur, Pamir («Mitranın»
Cardağı) dağlıq ərazinin ətəklərinə qalxır.