Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/65
tarix24.12.2017
ölçüsü1,29 Mb.
#18028
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   65

Coğrafi  kəşflər,  xəritələrin  tərtibi  və  coğrafi  təsvirlər  isə  oz  novbəsində  ərazi  əmək  bolgusunun 

genişlənməsinə komək edirdi. Demək olar ki, coğrafiya ərazi əmək bolgusunun inkişafından yaranmışdır; 

əgər olkələrarası əmək bolgusu zəifləyirsə, coğrafiyanın da digər elmlər arasında  əhəmiyyəti itir. Ərazi 

əmək  bolgusunun  genişlənməsi  və  dərinləşməsi  ilə  coğrafiyanın  inkişafı  arasındakı  bu  əlaqələr  nəinki 

təkcə antik, elə hazırkı dovrə də aiddir.  

Qədim  Şərq  xalqlarının  ilk  yazılı  mənbələrində  səyyahların  təsvir  etdiyi  olkələr  barədə  bir  sıra 

qiymətli məlumatlara rast gəlinir. Lakin coğrafi anlayışlar təkcə səyyahların qeydlərində deyil, nağıllarda, 

dastanlarda,  eposlarda  və  s.  əsərlərdə  də  oz  əksini  tapmışdır.  Məsələn,  hindlilərin  Ramayana  və 

«Mahabharata»  dastanlarında,  cinlilərin  «Şisezi»,  «Şuytzit»,  azərbaycanlıların  «Dədə  Qorqud», 

qırğızların  «Manas»  eposlarında  təsvir  olunan  hadisələrin  baş  verdiyi  yerlərin  coğrafi  şəraiti  haqqında 

zəngin məlumatlar vardır.  

Yer  haqqında  yaranan  belə  ilkin  təsəvvurlər  bəzən  indiki  adamlarda  təbəssum  doğuracaq  qədər 

əfsanəvi  gorunurdu.  Qədim  Babilistanda  Yer  haqqında  yaranan  təsəvvurlərə  gorə  dunya  ayrı-ayrı 

qatlardan  təşkil  olunub.  Ozləri  bu  qatın  mərəzində,  başqaları  isə  ust  və  yerin  alt  qatında  yaşadıqları 

gostərilirdi. Qədim Şumerlərin fikrincə dunyada dord cəhət var və hər cəhətdə bir dunya olur. Hindlilər 

isə, məsələn, yerin mustəvi (yastı) olduğunu və ozu də fillərin kurəyində yerləşdiyini təsəvvur edirdilər. 

Yunanlar hesab edirdilər ki, Yer hər tərəfdən okeanlarla əhatə olunmuş qabarıq disk formasındadır. Yazı 

olmadığı  tarixdən  əvvəlki  dovrə  aid  yaranan  belə  əfsanələr,  nağıllar  qorunub  saxlanılmış,  əlavələr 

edilmişdi və nəsildən nəslə verilmişdir.  

Belə əfsanələrdə coğrafi xarakterli dəqiq təsvirlər ənənəvi mif sujetləri və obrazları ilə birgə verildi. 

Yazı  icad  olunduqdan  sonra  bu  biliklərin  dəqiq  qeydiyyatının  aparılması  mumkun  olmuşdur.  Qorunub 

saxlanılmış yazılı abidələrin koməyi ilə qədim sivilizasiyanın yaradıcıları olan Misir, Assuriya, Hindistan 

və Cinin coğrafi təsəvvurləri haqqında biliklər soyləmək olurdu.  

1.2 Qədim misirlərin coğrafi təsəvvurləri  

Qədim dunya onlarca muxtəlif olkələrin və mədəniyyətlərin mozaikasından ibarət idi. Yeni torpaqlar 

axtarışına birinci novbədə iqtisadi ehtiyaclar təhrik edirdi; yeni munbit torpaqlar tapmaq və mənimsəmək; 

əsirlər  və  qənimətlər  əldə  etmək;  uzaq  olkələrlə  ticarət  əlaqələri  qurmaq.  Alimlər  Qədim  misirlərin 

coğrafiyası haqqında məlumatları muxtəlif abidələr, fildişi və papirus kağızı uzərindəki yazılardan  əldə 

etmişlər.  Bu  yazılarda  və  hərbi  yuruşlərdə,  Nil  vadisində  əkincilik,  ətraf  ərazilərdə  yaşayan  xalqlar 

haqqında  məlumatlar  verilmişdir.  Misirlilər  e.ə.  XXIX  əsrdə  Suveyş  korfəzinə  və  bərxəzinə  cıxmışlar, 

orada  olan  şor  sulu  golləri  kəşf etmişlər.  Həmin  gollərdən  indi  Suveyş  kanalı  kecir.  E.ə. XXVIII  əsrdə 

Sinay yarımadasında vadilərə rast gəlmişlər və qiymətli tikinti materialları, malaxit, firuzə daşı tapmışlar 

və  uzun  əsrlər  ondan  istifadə  etmişlər.  Misirlilər  Suriyaya  daxil  olmuşlar  və  Fərat  cayının  mənbəyinə 

cıxmışlar. Aralıq dənizində misirlilər ilk dəfə e.ə. XXVII əsrdən uzməyə başlayıblar, daha sonra Nil cayı 

ilə  2  min  km  qədər  yuxarı  qalxmışlar.  Qırmızı  dənizin  sahillərinə  cıxdıqdan  sonra  misirlilər  əmin 

olmuşdular ki, dəniz yolu quru yoluna nisbətən daha rahatdır.  

Afrika  sahillərilə  Punta  (Muasir  Somali)  qədər  olan  dəniz  yolunun  mənimsənilməsində  birincilik 

misirlilərə  məxsusdur.  Somalidə  bitən  qiymətli  ağac  novlərindən  alınan  qətranlar  gəmilərlə  Misirə 

gətirilirdi.  

E.ə. IV əsrdə Misir Makedoniyalı İskəndər tərəfindən tutulduqdan sonra misirlilərin topladıqları geniş 

coğrafi  biliklər  yunanlar  tərəfindən  əğz  olunmağa  başlanır.  Bu  işdə  İskəndəriyyə  şəhərində  yaradılmış 

zəngin kitabxanalar və rəsədxana mustəsna rol oynayır.  



1.3 Qərbi, Cənubi və Şərqi Asiyanın qədim xalqlarının coğrafi ideyaları  

Misirlə  yanaşı  sivilizasiyanın  qədim  ocaqlarından  biri  də  Dəclə  və  Fərat  cayarası  olmuşdur.  Onun 

cənub  dəniz  sahillərində  şumerlər  bir  sıra  şəhər-dovlət  bina  etmişlər.  Şumerlərin  coğrafi  anlayışları 

haqqında e.ə. XXV əsrdə gil lovhələrin uzərində cəkilmiş xəritədən aydın aydın gormək olar. Ən qədimi 

olan belə xəritələrin birində Şimali Mesopotamiya kəndləri, cayları və dağları əks olunmuşdur. Digərində 

isə Mesopotamiyanın ən boyuk şəhəri olan Vavilyondan Yer Fərat cayının kəsdiyi yastı dairə formasında 

gostərilmişdir.  Fərat  cayı  dağlardan  axır  və  ozu  də  hər  tərəfdən  Yerlə  əhatə  olunmuş  okeana  tokulur. 

Okeanın kənarlarında ucbucaq şəklində olan yeddi ada yerləşir.  

E.ə.  XIII-XII  əsrlərdə  On  Asiyanın  səhnəsində  guclu  Assuriya  imperiyası  gorunməyə  başlayır. 

Onların hərbi yuruşlərini tərənnum edən yazılarda Xəzər, Qara və Aralıq dənizlərini əhatə etdiyi ehtimal 

olunan «Gunəş batan dənizlər» təsvir olunurdu. Bu dənizlərin oz arasında birləşmələri haqqında hələ o 

zamanlar yaranmış təsəvvurlər Yeni dovrə qədər gəlib cıxmışdır.  

Assuriyalılar  e.ə.  802  və  788-ci  illərdə  İran  yaylasından  kocərək  Turkmənistan-Xorasan  dağlarının 

cənub  yamaclarına  Hərirud  və  Murqab  caylarına  qədər  gedib  cıxmışlar.  Məğlubiyyət  bilməyən  guclu 

Assuriya carlarının qoşunları hərbi yuruşlər zamanı Su riyanı, Fələstini, Finikiyanı və Kicik Asiyanın şərq 

hissələrini kəşf etmişdirlər.  

E.ə.  I-ci  minillikdə  Urmiya  golu  tokulən  Ciqatay  cayı  ətrafında  qədim  Azərbaycan  dovləti  olan 

Manna yaranmışdır. Onun sərhədləri şərqdə Xəzər dənizinə şimalda Araz cayına qədər uzanırdı. Manna 

dovləti  Azərbaycan  xalqının  formalaşmasında  mustəsna  rol  oynamışdır.  Onun  paytaxtı  İzirtu  (Zirta) 

şəhəri idi. Manna dovlətinin qala şəhərləri, suvarılan əkinləri, uzumlukləri, bağları, geniş otlaqları, qoyun 

və at suruləri olmuşdur.  

E.ə.  IX  əsrdə  indiki  Van  golu  ətrafında  paytaxtı  Tuşpa  şəhəri  olan  Urartu  dovləti  yaranmışdır. 

Urartulular Kicik Qafqazın şimal yamacları və Kolxida ovalığının cənub kənarı ilə hərəkət edərək, Kur 

cayının  yuxarı  axınlarına  cıxmışlar.  Kars  yaylası  vasitəsilə  Araz  cayının  orta  axınına,  oradan  Zəngi 

(Razdan)  cayı  ilə  qalxaraq  Goycə  golunə  cıxmışlar.  Zəifləyən  və  dovlətini  itirən  urartu  tayfaları  xarici 

təzyiqlər nəticəsində Kicik Qafqazı aşaraq Orta Kur vadisinə, bəziləri isə hətta Boyuk Qafqazın ətəklərinə 

gedib cıxırlar. Ehtimal olunur ki, məhz urartulular Boyuk Qafqazı ilk kəşf edənlərdir.  

E.ə.  2-ci  minilliyin  sonunda  və  1-ci  minilliyin  əvvəllərində  İran  Azərbaycanı  (Cənub  Azərbaycan) 

ərazisində paytaxtı Ekbatan (indiki Həmədan) şəhəri olan mohtəşəm və guclu Midiya dovləti yaranmışdır. 

Ozunun  ən  yuksək  tərəqqisi  dovrundə  Qızıl  İrmak  (muasir  Turkiyə)  cayından  başlanmış  Əfqanıstana, 

Orta  Asiya  vadilərinə  qədər  boyuk  bir  ərazini  tutmuş  və  Astara  ilə  Qorqan  arasında  Xəzər  dənizi 

sahillərinə cıxmışlar. Nəticədə Elbrus butun enlik boyu midiyalılara məlum olmuşdur. Təxminən e.ə. 590-

cı  illərdə  ayrı-ayrı  Midiya  dəstələri  Kur  cayını  kecmiş  Xəzər  sahili  yoldan  istifadə  edərək  Abşeronun 

şimalına, Xəzər darvazasına (Dərbənd) qədər gedib cıxmışlar.  

Qədim  farslarda  coğrafiyaya  aid  qiymətli  mənbə  Bohustan  yazıları  hesab  olunur.  Bu  kitabda  car 

Daranın  zəbt  etdiyi  geniş  olkələrdən,  Qərbi  Şərqlə  birləşdirən  karvan  yollarından  nağıl  olunur.  Adı 

cəkilən karvan yolu qərbdə Vavilyondan başlayaraq şərqdə Cinə qədər gedib cıxırdı.  

Farsların «Boyuk İran» adlandırdıqları imperiya fars dilində danışan butun əraziləri – Orta Asiyanın 

cənubunu,  Hindistanın  şimal-qərbini,  Qafqazın  cənub  ucqarlarını  və  Mesopotamiyanı  əhatə  edirdi. 

Ozəyini – mərkəzini muasir İran və Əfqanıstanın bir hissəsi təşkil edirdi. Qudrətli dovlətin əsasını qoyan 

II Boyuk Kir Orta Asiyaya, Qafqaza soxulur. Qoşunu ilə Amu-Dərya vadilərini tutur, Pamir («Mitranın» 

Cardağı) dağlıq ərazinin ətəklərinə qalxır.  




Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə