Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

İqlim  dəyişmələrinin  təbii  və  iqtisadi  sistemlərə  təsiri,  xususilə  bu  dəyişmələrin  kənd  təsərrufatı  bitkilərinin 

yerləşdirilməsinə  və  onların  məhsuldarlığına  təsiri  iqlim  enerjisindən  səmərəli  istifadə  edilməsinin  ərazi  fərqləri, 

atmosferdə  sənaye  tullantıları  (CO2)  və  tozların  artması  ilə  əlaqədar  baş  verən  proseslər  və  bu  proseslərin  nəticəsində 

meydana gələn iqlim dəyişmələrinin oyrənilməsinin cox boyuk praktik  əhəmiyyəti vardır.  İqlimi  əmələ  gətirən amillərin 

səciyyələndirilməsi,  iqlimin  rayonlaşdırılması,  iqlimin  təbii  potensialının  təsərrufat  noqteyi-nəzərdən  qiymətləndirilməsi, 

iqlim dəyişmələrinin informasiyası və iqlimin proqnozlaşdırılması vəzifələri muvəffəqiyyətlə həyata kecirilir.  

İqlimşunaslığın  muhum  tədqiqat  obyektlərindən  biri  də  Şimal  və  Cənub  qutblərində  hava  dəyişmələrini 

oyrənməkdir. Bununla əlaqədar daimi donuşluğun, buz ortuyunun iqlimin formalaşmasına və dəyişmələrinə təsiri də 

diqqət mərkəzində olmuşdur.  

İqlimşunaslığın  ilk  boyuk  tədqiqatcılarından  biri  A.A.Kaminski  olmuşdur.  O,  Monqolustan,  Qafqaz,  Krım, 

Baltiksahili  rayonlarda  iqlim  şəraitini  oyrənmiş,  olkədə  hidrometrologiya  işinin  yaranmasında,  meteoroloji  stansiyaların 

təşkilində  xususi  rol  oynamışdır.  B.P.Alisov  iqlimin  təsnifatı  və  iqlim  rayonlarının  sirkulyasiyası  prosesi  və  s.  haqqında 

cox  qiymətli  tədqiqatlar  aparmışdır.  Dunya  coğrafiyasında  istilik  balansının  hazırlanmasında  və  istilik  rayonlarının 

muəyyənləşdirilməsində M.İ.Budıkovun da xidmətləri boyukdur.  

Biosferdə və ərazi sistemlərində maddələr dovranı haqqında yeni təsəvvurlər yaranmışdır. Akademik V.İ.Vernadski 

(1863-1945)  omrunun  cox  hissəsini  təbiətdə  kimyəvi  elementlərin  həyatını,  yer  səthində,  kosmosda  paylanması 

qanunauyğunluqlarını,  onların  sahə  kombinasiyalarını  və  planetimizin  təbəqələrində  bir  yerdən  başqa  yerə  hərəkətini 

(miqrasiyasını), bu hərəkətin tarixini oyrənməyə sərf etmişdir. O, coğrafiyacı olmasa da, kimyəvi elementlərin miqrasiyası 

ilə  bağlı  yer  qabığında  boyuk  kimyəvi  muvazinət  sistemlərinin  yaranmasını  və  bu  sistemlərdən  ən  muhumu  olan  canlı 

aləm,  yerin sferalarının həcmi, ağırlığı, kimyəvi tərkibi, enerjisi və onlara muvafiq sahələri oyrənməklə yerşunaslığın bir 

cox vacib məsələlərinə toxunmuşdur.  

V.İ.Vernadski eyni zamanda coğrafiyada tarixilik, ərazilik, ardıcıllıq, coxtərəflilik və s. amilləri nəzərə almaqla, 

obyekt  və  hadisələrin  tədqiq  yollarını  gostərmişdir.  Biosferin  əsas  quvvəsini  o,  canlıların  təkamulundə  gorurdu. 

V.İ.Vernadski  məkan  və  zaman  problemi,  biosferin  inkişafında  canlıların  təkamulu,  təbiəti  dəyişdirməklə  insanın 

rolu,  noosferin  təşkili  və  inkişafı,  bəşəriyyətin  gələcəyi,  elmi  fikirlərin  perspektivləri,  planetar  hadisələri, 

coğrafiyanın inkişaf yolları və digər məsələləri tədqiq etməklə coğrafiya elminin inkişafında muhum rol oynadı, O, 

coğrafiyada  biosfer,  noosfer  məfhumlarını elmi surətdə  əsaslandırmışdır. Onun  «Naturalistin duşuncələri»,  «Canlı 

və cansız təbiətin məkanı», «Biosfer» və s. əsərlərində coxlu qiymətli coğrafi fikirlər vardır.  

Vernadskinin  ardıcılı,  coğrafiyada  geokimya  məktəbinin  təşkilatcısı  B.B.Polınov  (1877-1952)  olmuşdur.  B.B.Polınov 

elmdə  ilk  dəfə  bərk  suxurların  aşınması  nəticəsi  kimi  cansız  aləmin  ayrıca  kecid  dairəsinin  olmasını  muəyyən  etmişdir.  Bu 

dairənin  xususi  qanunlarını,  enerjisini,  kimyəvi  tərkibini  oyrənmişdir.  O,  gostərmişdir  ki,  litosferin  yuxarı  qatında  baş  verən 

aşınmalarda  torpaq,  su,  hava  və  həyat  amilləri  bir-biriləri  ilə  sıx  tamasda  olurlar  və  daim  hərəkətdə  olan  materiya  ozunun 

muxtəlif  formalarını  yaradır.  Polınov  muxtəlif  olkələrdə  və  ya  rayonlarda  aşınmanın  torpaq  əmələgətirmə  prosesi  ilə  əlaqəsini 

muşahidə edib aydınlaşdırmış və litosfer nəzəriyyəsini kəşf etmişdir. O da Vernadski kimi kəmiyyət metodundan istifadə etmiş, 

litosferin  həcmini,  ağırlığını,  enerjisini,  oradakı  elementlərin  tərkibini,  miqrasiyasını  oyrənmişdir.  Bunun  nəticəsində  o, 

coğrafiyada ilk dəfə landşaftların geokimyası kimi cox əhəmiyyətli bir istiqaməti irəli surmuşdur.  

B.B.Polınova  gorə,  landşaftlar  muxtəlif  dərəcəli  fiziki-coğrafi  hadisələrin  və  amillərin  murəkkəb  genetik 

əlaqələrindən  yaranmış  dəqiq  geokimyəvi  obyektdir.  Landşaft  butov  coğrafi  obyektin  genetik  əlaqələrini  əks 

etdirərək  muvafiq  suxurların  aşınması  sayəsində  miqrasiya  olunmuş  kimyəvi  elementlərin,  yer  qabığındakı 

mineralların və yeraltı suların qarşılıqlı təsirindən yaranan birlikdir.  

Geokimyəvi  landşaftlarda  ufuqi  əlaqələrlə  bərabər  şaquli  əlaqələrdə  olur.  Polınov  bununla  da  coğrafiyada  kimyəvi 

elementlərin sahələr uzrə paylanmasından, onların miqrasiyası və coğrafi landşaftların kombinasiyalarından bəhs edən elm 

yaratmışdır.  Landşaftşunaslığın  nəzəri  və  praktiki  məsələlərinin  oyrənilməsi,  landşaft  elementlərinin  tədqiqi,  təbii 

sistemlər və onların təsnifatı sahəsindəki elmi yaradıcılıq fəaliyyəti coğrafiyanın inkişafına guclu təkan vermişdir.  

Coğrafiyanın  inkişafında  biocoğrafiya  məktəbinin  xidmətlərini  qeyd  etmək  lazımdır.  Oz  başlanğıcını  Dokucayev 

məktəbindən goturmuş biocoğrafiyanın baniləri N.İ.Vavilov, V.N.Sukacev və V.B.Socava olmuşdur. V.N.Sukacev (1880-1957) 

oz-ozunə  dəyişən,  yaxud  insan  tərəfindən  dəyişdirilən  dunyanın  bitki  sistemlərinin  inkişafını  oyrənmişdir.  O,  fitosenozun  təbii 

muhitlə  dialektik  əlaqəsini  və  onun  ətraf  muhitə  təsirini  gostərmiş,  fitosenozları  oyrənməklə  biosenoz  son  isə  biogeosenoz 

ideyasını irəli surmuşdur. Sukaceva gorə biogeosenoz biosenozun, onu əhatə edən və topoqrafik cəhətdən ona uyğun olan başqa 

təbii  komponentlərin  birliyindən  ibarətdir.  Alim  biogeosenozu  landşafta  oxşatmağa  baxmayaraq  onların  fərqini  gostərmiş  və 

qeyd etmişdir ki, landşaft fiziki-coğrafi rayonlaşma kateqoriyasıdır. Bundan fərqli olaraq biogeosenoz tipləri muəyyənləşdirilərək 

konkret biogeosenozların uzaqlığı və yaxınlığı nəzərə alınmır.  

Biogeosenoza  hərəkət  verən  quvvə,  yəni  onun  oz-ozunə  inkişafına  səbəb  olan  amil,  onun  komponentlərinin  daxili 

ziddiyyətləri və qarşılıqlı fəaliyyətidir. «Bioloji birliklərin inkişafında durğunluq olmalıdır» – deyən bəzi alimlərin fikrini 

tənqid edərək o, biologiyada daimi hərəkət və inkişaf olmasını əsas goturur. V.N.Sukacev biogeosenozun insanların xeyri 

ucun  idarə  edilməsi  problemlərini  irəli  surmuşdur.  O,  «Bitki  birlikləri»,  «Meşə  tiplərini  oyrənməyə  dair  tovsiyələr», 

«Meşə biogeosenologiyasının əsasları» və s. kimi qiymətli kitabların muəllifidir.  

V.N.Sukacevin davamcısı, muasir coğrafi problemlərin və nəzəri məsələlərin həllini praktiki surətdə həyata kecirən 

V.B.Socava  (1905-1978)  omrunun  cox  hissəsini  Sibir  coğrafiyasının  tədqiqinə  həsr  etmiş,  bu  məqsədlə  burada  bir  necə 

elmi  mərkəz  yaratmış,  geniş  ekspedisiya  tədqiqatları  aparmışdır.  V.B.Socavanın  fikrincə,  coğrafiyanın  umumi  vəzifəsi 

coğrafi muhitin strukturunu və dinamikasını oyrənməkdir. O, coğrafiyanın  vəzifəsinə kompleks tədqiqatlar aparmağı da 

daxil etmiş, təbii muhitin insanlar tərəfindən istifadə olunması yollarının axtarılıb tapılmasını, muxtəlif təbii komplekslərin 

elmi əsaslar uzrə oyrənilməsi problemlərini irəli surmuşdur.  

Biocoğrafiya  məktəbinin  ən  gorkəmli  numayəndələrindən  biri  də  akademik  N.İ.Vavilov  (1887-1943)  idi.  Mədəni 

bitkilər  və  bitki  resursları  coğrafiyası  elmi  məktəbinin  banisi N.İ.Vavilov  hələ  1926-cı  ildə  İrana,  Pamirə,  ABŞ-a,  Qərbi 

Avropaya, Əfqanıstana və Xorəzmə elmi səyahətə cıxmış, topladığı zəngin materiallar əsasında mədəni bitki mərkəzlərinə 

---