Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə


mənzərəsini;  2.  Coğrafi  təfəkkuru;  3.  Coğrafi  metodları;  4.  Coğrafi  dili



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə46/65
tarix24.12.2017
ölçüsü1,29 Mb.
#18028
növüDərs
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   65

mənzərəsini;  2.  Coğrafi  təfəkkuru;  3.  Coğrafi  metodları;  4.  Coğrafi  dili.  Gostərilən  unsurlərin  kitabda  geniş 

təhlili verilmişdir.  

90-cı  illərdə  fiziki  coğrafiya  elminin  inkişafı  və  tədrisi  sahəsində  xeyli  irəliləyişə  nail  olunmuşdur.  A.A.Qriqoryev, 

S.K.Kolesnik,  F.N.Milkov  və  b.  coğrafi  təbəqənin  formalaşması,  onun  strukturu,  dinamikası  və  s.  haqqında  fundamental 

tədqiqatlar aparmışlar, dərsliklər nəşr etdirmişlər. Belə maraqlı dərsliklərdən biri də F.N.Milkovun «Umumi yerşunaslıq» (1990) 

kitabıdır. Universitet tələbələri ucun nəzərdə tutulan bu dərsliyin ilk uc fəsli yerşunaslığın ənənəvi obyekti olan coğrafi təbəqəyə, 

ona  gostərilən  planetar  və  kosmik  təsirə,  strukturuna  həsr  olunub.  Landşaftın  dinamikası,  maddələr  və  enerji  mubadiləsi  kimi 

məsələlərinin  təhlilinə  dərslikdə  xeyli  yer  ayrılmışdır.  F.N.Milkov  həmcinin  yerin  landşaft  sferasına  və  onun  əsas  novlərinə  – 

yerustu,  buzlaq,  quru,  su,  dib  və  s.  təhlilinə  aid  ozunun  əsaslı  tohfəsini  vermişdir.  Təbii  zonalıq,  onun  haqqındakı  muasir 

təsəvvurlər, enlik, hidrotermik, orogen, şaquli landşaft zonalığı mufəssəl şəkildə işıqlandırılır.  

E.P.Romanovanın  rus  dilində  capdan  cıxan  (Sovremennıye  landşaftı  Evropı  (M.1997))  dərs  vəsaitində 

Avropanın  təbii  landşaftlarının  yaranması  amilləri  və  yerləşmə  qanunauyğunluqları,  təsərrufatda  onların 

mənimsənilməsi tarixi, antropogen təsirin altında transformasiyası və s. tədqiq olunur. Avropanın iri regionlarındakı 

landşaftların yaranması və muasir xususiyyətləri şərh olunur. Hidrologiyaya aid nəşr olunan ədəbiyyatlar sırasında 

R.S.Calovun cayların məcrasının tədqiqinə həsr olunmuş dərs vəsaiti xususilə fərqlənir (Russlovoe issledovanie, M, 

1995).  Məcranın  coxsahəli  tədqiqatlarının  uc  əsas  istiqamətləri:  hidroloji,  geoloji,  və  coğrafi,  qarşılıqlı  əlaqə 

şəklində  verilmişdir.  Dərs  vəsaitində  məcranın  tədqiqatlarının  butun  mərhələləri  –  coldə  faktiki  materialların 

toplanması  və  əlavə  sahmanlanmasından  başlayaraq,  kameral  təhlili  və  stasionar  oyrənilməsinə  qədər,  əhatə 

olunmuşdur.  

70-ci  illərdən  sonra  ətraf  muhitin  cirklənməsi  dunyanın  qlobal problemlərinə  cevrilir.  Təbii  sistemlərə  edilən  antropogen 



təzyiqlərin artması insan ucun təhlukə torədən ekoloji cirklənmənin daha geniş sahələrdə yayılmasına səbəb olur. Ona gorə də 

bəşəriyyətin həyatı ucun aktual olan bu problemlərə aid daha cox ədəbiyyat cap olunmağa başlayır. Fundemental xarakterli belə 

əsərlərdən biri də N.F.Reymersin «Təbiətdən istifadə» luğət – məlumat (M.1990, rus dilində) kitabıdır. Problem məsələləri əhatə 

edən bu sozluk – məlumat kitabı dunya təcrubəsində ilk dəfə yaradılmışdır. Burada təbiətdən istifadənin ekoloji, sosial və iqtisadi 

məsələlərinə  həsr  olunan  5000-dən  cox  ən  muhum  termin  və  anlayışların  izahı  verilmişdir.  Elmin  inkişafının  hazırki  mərhələsi 

ucun əhəmiyyətli olan bir sıra  yeni terminlər təklif olunur və onların izahı verilir. Muəllif coğrafi  ekologiya  kimi  yeni anlayışı 

belə  izah  edir:  «coğrafi  ekologiya  (geoekologiya),  biosfer  də  daxil  edilməklə  ekosistemin  yuksək  iyerarxiya  səviyyəsini 

oyrənən»  ekologiyanın  (coğrafiyanın)  bir  bolməsidir.  Bu  terminin  sinonimləri  (əvəzi)  –  landşaft  ekologiyası, 

biogeosenologiyadır»

1

.  



Q.N.Qolubevin «Geoekologiya» (M.,1999, rus dilində) dərsliyi coğrafi ekologiyanın geniş məsələlərini əks etdirir. 

Onun  dərsliyində  gostərilir  ki,  coğrafi  ekologiya  geosfera  ilə  cəmiyyətin  qarşılıqlı  inteqrasiyasına  əsaslanan  ekosistemi 

oyrənən  fənnlərarası  elmi  istiqamətdir.  Kitabda  ekosferın  təbii  və  sosial-iqtisadi  amilləri,  qlobal  miqyasda  dəyişməsi 

problemləri,  hidrosfer,  litosfer,  biosfer  ətraflı  tədqiq  olunur.  Təbii-texniki  sistemlərin  coğrafi  ekoloji  baxımdan  təhlili 

verilir.  Bəşəriyyətin  salamat  yaşaması  baxımından  bohran  xarakterli  qlobal  problemlər  (coğrafi-ekoloji,  demoqrafik,  su, 

enerji, ərzaq, mineral xammal) tədqiq edilir.  

Son illər tədris, siyasi və elmi-tədqiqat ehtiyacları ilə bağlı olaraq kartoqrafik məhsullarına tələbat xeyli artmışdır. 

Yeni  tematik  və  regional  xəritələr  duzəldilir,  geoinformatika  texnologiyası  tətbiq  olunur.  Bir  sozlə,  xəritələr  daha 

məzmunlu olub və tətbiq sahələrinə gorə kutləvi xarakter alır. Dinamik coğrafi təsvirlərin, komputerlərin, slayd-filmlərin, 

tədris coğrafi filmlərin və s. geniş istifadəsinə əsaslanan yeni video-kartoqrafiya bolməsi yaradılır.  

Bununla  belə,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  kartoqrafiyanın  coğrafi  əsasdan  ayrılaraq  geoinformatika  təsiri  altına 

duşmə  qorxusu  vardır.  Bu  da  onun  geoinformatika  tərkibində  əriməsi  təhlukəsini  yarada  bilər.  Ona  gorə  də 

coğrafiya, başlıca diqqət informasiya və avtomatlaşdırma vasitələrindən kartoqrafiyada bir metod kimi geniş istifadə 

edilməsinə yonəldilməlidir.  



Ekoloji xəritələşdirmədə daha cox yeniliklər və irəliləyişlər baş verir. Muxtəlif yuksəkliklərdə və muddətlərdə 

Yerin və onun iri regionlarının kosmosdan cəkilmiş şəkilləri ekoloji şərait haqqında dolğun məlumatlar verir.  

Olkələr  və  onların  regionları  haqqında  coğrafi  informasiya  sistemi  (CİS)  əsasında  ekoloji  xəritələrin  tərtibi 

genişlənir. Ərazilərin inkişafının təhlilinə  və  vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə  həsr olunmuş elektron  xəritələr və 

atlaslar  tərtib  olunur.  Belə  xəritələr  həm  də  təbii  ehtiyatların  istifadəsini,  əhalinin  dinamikasını,  regionların  tarazlı 

(dayanıqlı) inkişafı problemlərini və s. əhatə edir.  

Amerika coğrafiyası uzrə mutəxəssis V.M.Qoxman, Mərkəzi Amerika uzrə tədqiqatcı Y.Q.Maşşbis, Hindistan 

tədqiqatcısı Q.V.Sdasyuk, Mərkəzi Avropa və Almaniya coğrafiyaları uzrə tədqiqatcı S.B.Lavrov, Cənubi Amerika 

uzrə  tədqiqatcı  V.V.Volski,  Şərqi  Avropa  olkələrinin  coğrafiya  uzrə  ixtisaslaşan  İ.M.Mayerqoyz  və  b.  dunya 

coğrafiyasının muhum problemlərinə aid qiymətli əsərlər yazmışlar.  

Yerin coğrafi oyrənilməsinə ara verilmir. Yeni torpaqlar kəşf olunmasa da, Dunya okeanının sirləri acılır: onun 

suyunun  fiziki  və  kimyəvi  tərkibi,  axınları,  bəşəriyyətin  qidalanmasında  muhum  ərzaq  mənbəyi  rolunu  oynayan 

balıq və digər heyvan novlərinin coxalması, davranışı, qorunması, okeanın qlobal ekoloji şəraiti və  s. oyrənilməsi 

davam etdirilir.  

Coğrafiyacı  alimlər  tərəfindən  təbiət  və  cəmiyyətin  muxtəlif  xarakterli  qarşılıqlı  əlaqələri  dərk  olunur  və 

oyrənilir. Yerin kosmosdan oyrənilməsi işləri geniş vusət alır.  



Kosmik  coğrafiya  elmi  yaranmaq  uzrədir.  Bu  elmin  mutərəqqi  və  daha  dəqiq  usullarından  istifadə  edərək 

Yerdə  baş  verən  qasırğa  və  meteoroloji  hadisələri  qabaqcadan  xəbər  vermək,  məskunlaşma  və  sənaye  ocaqları 

areallarının, kənd təsərrufatı bitkiləri və nəqliyyat xəttlərinin və s. yerləşməsini oyrənməyə başlanıbdır. Gostərilən 

məsələlər aşağıda adları cəkilən: «Coğrafi tədqiqatlarda aerokosmik metodlar» (1982), «Sosial-iqtisadi coğrafiyada 

aerokosmik metodlar» (1983) və digər tədris kitablarında ozunun geniş izahatını tapmışdır.  

Н.Ф.Раймерс. Природопользование. Словарь. М. 1990, с.95  




Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə