mənzərəsini; 2. Coğrafi təfəkkuru; 3. Coğrafi metodları; 4. Coğrafi dili. Gostərilən unsurlərin kitabda geniş
təhlili verilmişdir.
90-cı illərdə fiziki coğrafiya elminin inkişafı və tədrisi sahəsində xeyli irəliləyişə nail olunmuşdur. A.A.Qriqoryev,
S.K.Kolesnik, F.N.Milkov və b. coğrafi təbəqənin formalaşması, onun strukturu, dinamikası və s. haqqında fundamental
tədqiqatlar aparmışlar, dərsliklər nəşr etdirmişlər. Belə maraqlı dərsliklərdən biri də F.N.Milkovun «Umumi yerşunaslıq» (1990)
kitabıdır. Universitet tələbələri ucun nəzərdə tutulan bu dərsliyin ilk uc fəsli yerşunaslığın ənənəvi obyekti olan coğrafi təbəqəyə,
ona gostərilən planetar və kosmik təsirə, strukturuna həsr olunub. Landşaftın dinamikası, maddələr və enerji mubadiləsi kimi
məsələlərinin təhlilinə dərslikdə xeyli yer ayrılmışdır. F.N.Milkov həmcinin yerin landşaft sferasına və onun əsas novlərinə –
yerustu, buzlaq, quru, su, dib və s. təhlilinə aid ozunun əsaslı tohfəsini vermişdir. Təbii zonalıq, onun haqqındakı muasir
təsəvvurlər, enlik, hidrotermik, orogen, şaquli landşaft zonalığı mufəssəl şəkildə işıqlandırılır.
E.P.Romanovanın rus dilində capdan cıxan (Sovremennıye landşaftı Evropı (M.1997)) dərs vəsaitində
Avropanın təbii landşaftlarının yaranması amilləri və yerləşmə qanunauyğunluqları, təsərrufatda onların
mənimsənilməsi tarixi, antropogen təsirin altında transformasiyası və s. tədqiq olunur. Avropanın iri regionlarındakı
landşaftların yaranması və muasir xususiyyətləri şərh olunur. Hidrologiyaya aid nəşr olunan ədəbiyyatlar sırasında
R.S.Calovun cayların məcrasının tədqiqinə həsr olunmuş dərs vəsaiti xususilə fərqlənir (Russlovoe issledovanie, M,
1995). Məcranın coxsahəli tədqiqatlarının uc əsas istiqamətləri: hidroloji, geoloji, və coğrafi, qarşılıqlı əlaqə
şəklində verilmişdir. Dərs vəsaitində məcranın tədqiqatlarının butun mərhələləri – coldə faktiki materialların
toplanması və əlavə sahmanlanmasından başlayaraq, kameral təhlili və stasionar oyrənilməsinə qədər, əhatə
olunmuşdur.
70-ci illərdən sonra ətraf muhitin cirklənməsi dunyanın qlobal problemlərinə cevrilir. Təbii sistemlərə edilən antropogen
təzyiqlərin artması insan ucun təhlukə torədən ekoloji cirklənmənin daha geniş sahələrdə yayılmasına səbəb olur. Ona gorə də
bəşəriyyətin həyatı ucun aktual olan bu problemlərə aid daha cox ədəbiyyat cap olunmağa başlayır. Fundemental xarakterli belə
əsərlərdən biri də N.F.Reymersin «Təbiətdən istifadə» luğət – məlumat (M.1990, rus dilində) kitabıdır. Problem məsələləri əhatə
edən bu sozluk – məlumat kitabı dunya təcrubəsində ilk dəfə yaradılmışdır. Burada təbiətdən istifadənin ekoloji, sosial və iqtisadi
məsələlərinə həsr olunan 5000-dən cox ən muhum termin və anlayışların izahı verilmişdir. Elmin inkişafının hazırki mərhələsi
ucun əhəmiyyətli olan bir sıra yeni terminlər təklif olunur və onların izahı verilir. Muəllif coğrafi ekologiya kimi yeni anlayışı
belə izah edir: «coğrafi ekologiya (geoekologiya), biosfer də daxil edilməklə ekosistemin yuksək iyerarxiya səviyyəsini
oyrənən» ekologiyanın (coğrafiyanın) bir bolməsidir. Bu terminin sinonimləri (əvəzi) – landşaft ekologiyası,
biogeosenologiyadır»
1
.
Q.N.Qolubevin «Geoekologiya» (M.,1999, rus dilində) dərsliyi coğrafi ekologiyanın geniş məsələlərini əks etdirir.
Onun dərsliyində gostərilir ki, coğrafi ekologiya geosfera ilə cəmiyyətin qarşılıqlı inteqrasiyasına əsaslanan ekosistemi
oyrənən fənnlərarası elmi istiqamətdir. Kitabda ekosferın təbii və sosial-iqtisadi amilləri, qlobal miqyasda dəyişməsi
problemləri, hidrosfer, litosfer, biosfer ətraflı tədqiq olunur. Təbii-texniki sistemlərin coğrafi ekoloji baxımdan təhlili
verilir. Bəşəriyyətin salamat yaşaması baxımından bohran xarakterli qlobal problemlər (coğrafi-ekoloji, demoqrafik, su,
enerji, ərzaq, mineral xammal) tədqiq edilir.
Son illər tədris, siyasi və elmi-tədqiqat ehtiyacları ilə bağlı olaraq kartoqrafik məhsullarına tələbat xeyli artmışdır.
Yeni tematik və regional xəritələr duzəldilir, geoinformatika texnologiyası tətbiq olunur. Bir sozlə, xəritələr daha
məzmunlu olub və tətbiq sahələrinə gorə kutləvi xarakter alır. Dinamik coğrafi təsvirlərin, komputerlərin, slayd-filmlərin,
tədris coğrafi filmlərin və s. geniş istifadəsinə əsaslanan yeni video-kartoqrafiya bolməsi yaradılır.
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, kartoqrafiyanın coğrafi əsasdan ayrılaraq geoinformatika təsiri altına
duşmə qorxusu vardır. Bu da onun geoinformatika tərkibində əriməsi təhlukəsini yarada bilər. Ona gorə də
coğrafiya, başlıca diqqət informasiya və avtomatlaşdırma vasitələrindən kartoqrafiyada bir metod kimi geniş istifadə
edilməsinə yonəldilməlidir.
Ekoloji xəritələşdirmədə daha cox yeniliklər və irəliləyişlər baş verir. Muxtəlif yuksəkliklərdə və muddətlərdə
Yerin və onun iri regionlarının kosmosdan cəkilmiş şəkilləri ekoloji şərait haqqında dolğun məlumatlar verir.
Olkələr və onların regionları haqqında coğrafi informasiya sistemi (CİS) əsasında ekoloji xəritələrin tərtibi
genişlənir. Ərazilərin inkişafının təhlilinə və vəziyyətinin qiymətləndirilməsinə həsr olunmuş elektron xəritələr və
atlaslar tərtib olunur. Belə xəritələr həm də təbii ehtiyatların istifadəsini, əhalinin dinamikasını, regionların tarazlı
(dayanıqlı) inkişafı problemlərini və s. əhatə edir.
Amerika coğrafiyası uzrə mutəxəssis V.M.Qoxman, Mərkəzi Amerika uzrə tədqiqatcı Y.Q.Maşşbis, Hindistan
tədqiqatcısı Q.V.Sdasyuk, Mərkəzi Avropa və Almaniya coğrafiyaları uzrə tədqiqatcı S.B.Lavrov, Cənubi Amerika
uzrə tədqiqatcı V.V.Volski, Şərqi Avropa olkələrinin coğrafiya uzrə ixtisaslaşan İ.M.Mayerqoyz və b. dunya
coğrafiyasının muhum problemlərinə aid qiymətli əsərlər yazmışlar.
Yerin coğrafi oyrənilməsinə ara verilmir. Yeni torpaqlar kəşf olunmasa da, Dunya okeanının sirləri acılır: onun
suyunun fiziki və kimyəvi tərkibi, axınları, bəşəriyyətin qidalanmasında muhum ərzaq mənbəyi rolunu oynayan
balıq və digər heyvan novlərinin coxalması, davranışı, qorunması, okeanın qlobal ekoloji şəraiti və s. oyrənilməsi
davam etdirilir.
Coğrafiyacı alimlər tərəfindən təbiət və cəmiyyətin muxtəlif xarakterli qarşılıqlı əlaqələri dərk olunur və
oyrənilir. Yerin kosmosdan oyrənilməsi işləri geniş vusət alır.
Kosmik coğrafiya elmi yaranmaq uzrədir. Bu elmin mutərəqqi və daha dəqiq usullarından istifadə edərək
Yerdə baş verən qasırğa və meteoroloji hadisələri qabaqcadan xəbər vermək, məskunlaşma və sənaye ocaqları
areallarının, kənd təsərrufatı bitkiləri və nəqliyyat xəttlərinin və s. yerləşməsini oyrənməyə başlanıbdır. Gostərilən
məsələlər aşağıda adları cəkilən: «Coğrafi tədqiqatlarda aerokosmik metodlar» (1982), «Sosial-iqtisadi coğrafiyada
aerokosmik metodlar» (1983) və digər tədris kitablarında ozunun geniş izahatını tapmışdır.
1
Н.Ф.Раймерс. Природопользование. Словарь. М. 1990, с.95