təsərrufata, insanların həyatına, davranış və məişətinə gostərdiyi təsirdən oz dovrunə gorə yuksək elmi fikirlər
soyləmişdir.
Azərbaycan haqqında Rusiya tədqiqatcıları və səyyahlarının da bir sıra qiymətli məlumatları vardır.
Tver taciri A.Nikitin Cənubi Qafqazdan kecib Hindistana gedərkən Azərbaycanda olmuş, Dərbənd, Şamaxı və Xəzər
dənizi haqqında zəngin məlumatlar toplamışdır. Bunun nəticəsində XVI əsrdə Rusiya Şirvana diplomatik numayəndələr
gondərmişdir. Afanasi Nikitin Azərbaycanla bağlı verdiyi məlumatlardan aydın gorunurdu ki, XV-XVI əsrlərdə
Azərbaycan Hindistanı və Yaxın Şərqi Rusiya ilə birləşdirən Volqa-Xəzər su yolundan ticarət məqsədilə geniş istifadə
edən olkə olmuşdur. Şamaxı tacirləri bir tərəfdən Rusiya, o biri tərəfdən Hindistan, Yaxın Şərq daxil olmaqla boyuk bir
ərazidə ticarətlə məşğul olurdular.
Rusiya imperatoru I Pyotr qonşu dovlətlərlə, xususilə Şərq olkələri ilə daha cox maraqlanmışdır. Onun tapşırığı
ilə Rusiya elmlər Akademiyası Yaxın Şərq olkələrini, İran və Turkiyəni oyrənməyə başlamış, Xəzərsahili
torpaqların tədqiqi sahəsində ilk addımlar artmışdır.
Rus səyyahı və tədqiqatcısı İ.Q.Gerberq 1928-ci ildə Xəzər sahilindən başlayaraq Şərqi Azərbaycanı, Kurun
mənsəbini, Dərbənd ətrafını coğrafi baxımdan tədqiq etmişdir. Xususi proqramla aparılan tədqiqatlarda bu yerlərin
inzibati-idarə munasibətləri və təsərrufat həyatı oyrənilmişdir.
Rusiya coğrafiyacısı F.İ.Saymanov 1723-35-ci illərdə Xəzər sahillərinə elmi ekspedisiya təşkil etmişdir.
Ekspedisiya iştirakcıları bir necə dəfə Azərbaycan sahillərinə cıxmış, buranın təbiətini və sərvətlərini əsaslı şəkildə
oyrənməyə başlamışlar. Onlar Azərbaycanın zəngin təbii sərvətləri, o cumlədən neft yataqları olması haqqındakı
məlumatları Rusiya EA-na gondərmişlər.
Bu dovrdə yaşayan gorkəmli coğrafiyacı Vaxuşti Baqratiyoni Gurcustan coğrafiyasına həsr etdiyi əsərdə
qonşu dovlətlər, o cumlədən Azərbaycan haqqında da sohbət acmışdır.
XVIII əsrin axırlarında Rusiya EA-nın Qafqaz ekspedisiyası Xəzər sahillərini tədqiq etməklə Azərbaycan
haqqında yeni məlumatlar toplamağa başlamışdır. 1770-ci illərdə P.Y.Lerexin ekspedisiyasına dair Rusiya EA-nın
nəşr etdirdiyi yazılarda Azərbaycan haqqında muxtəsər məlumatlara rast gəlinir.
Rusiya EA-nın həqiqi uzvu S.Q.Qmelin (1745-1774) Xəzər sahillərinin təbii xususiyyətlərini, fauna və
florasını oyrənmişdir. Onun Rusiyada EA-sı tərəfindən nəşr edilən «Təbiətin hokmunun tədqiqatı ucun Rusiyaya
səyahət» əsəri Azərbaycan təbiətinə həsr olunmuşdur.
Azərbaycanın neft sərvətləri haqqında ilk məlumatlara 1739-cu ildə nəşr edilən «Vedomosti» Jurnalında rast
gəlinir.
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın Rusiyaya ilhaq edilməsi ilə əlaqədar olaraq onun təbii ehtiyatları
iqtisadiyyatı və tarixi daha intensiv və məqsədyonlu şəkildə oyrənilməyə başlanmışdır. Şimali Azərbaycanın Rusiya
bazarına daxil olması bu işi daha da surətləndirmiş Azərbaycanın tədqiqi işinə bir cox tanınmış mutəxəssislər cəlb
olunmuşdur.
1836-cı ildə Sankt-Peterburqda Cənubi Qafqazın statistikasına, etnoqrafiyasına və maliyyəsinə aid toplular nəşr
edilmişdir. Bu topluların III cildi Şirvan, Talış, Qarabağ, Şəki, IV cildi Bakı, Quba, Dərbənd əyalətlərinə həsr
edilmişdir. Əyalətlərin təsviri xususi proqrama muvafiq olaraq ardıcıl və aydın verilmişdir.
Artıq XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın, eləcə də butun Qafqazın oyrənilməsi sahəsində aparılan işlər Tiflisdə
mərkəzləşdirilmişdi. 1851-ci ildə burada yaradılmış Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqazın, o cumlədən
Azərbaycanın oyrənilməsində də cox boyuk nailiyyətlər əldə etmişdir. Cəmiyyətin rəhbərliyi ilə aparılan
tədqiqatların nəticələri «Qafqaz haqqında xəbərlər», «Rusiyada coğrafiya cəmiyyətinin Qafqaz şobəsinin xəbərləri»,
«Qafqaz təqvimi» və s. toplularda nəşr edilmişdir. Toplularda Azərbaycanın təbiətinə, əhalisinə, təsərrufatına,
etnoqrafiyasına və mədəniyyətinə həsr edilmiş xeyli məqalə var. Cəmiyyətin Qafqaz şobəsində rus alimləri
N.V.Xanıkov, Ş.İ.Xorzikov, Q.A.Abix, V.V.Dokucayev, K.A.Satumvin, İ.V.Mayevski və b. fəaliyyət gostərmişlər.
Cəmiyyətdə calışan Azərbaycan ziyalıları yerli təbiətin, etnoqrafiyanın, əhalinin və şəhərlərin ilk tədqiqatcıları
olmuş və məqalələrini həmin cəmiyyətin mətbuat orqanlarında nəşr etdirməklə, Azərbaycan coğrafiyasını
zənginləşdirmişlər.
Məşhur Azərbaycan filosofu və dramaturqu M.F.Axundov bu cəmiyyətin fəal uzvu idi. Azərbaycanın ilk
coğrafi toponimikası onun adı ilə bağlıdır.
M.S.Şahtaxtlı (1846-1881), Ə.İ.Şahtaxtinski (1853-1913), İ.N.Qutqaşınlı (1806-1869) və b. Azərbaycan
ziyalıları coğrafiya cəmiyyətinə yaxından komək etmişlər.
Məmmədağa Şahtaxtinski 1900-cu ildən Rusiya Coğrafiya Cəmiyyətinin Qafqaz şobəsinin həqiqi uzvu
olmuşdur. O, Parisdə, İstanbulda, Leypsiqdə, Avropanın və Rusiyanın başqa şəhərlərində Azərbaycanı təbliğ etmiş,
«Moskovski vedomosti», «Kaspi», «Tiflis» qəzetlərində, coğrafiya cəmiyyətinin məcmuələrində Azərbaycan
haqqında məqalələr dərc etdirmişdir.
İsa Şahtaxtinski Peterburq Əkincilik İnstitutunu bitirmiş, Paris və Londonda siyasi iqtisad kursları kecmiş,
Surix Politexnik İnstitutunda bir sıra gorkəmli muhazirəciləri dinləmişdir. Hələ tələbə ikən iqtisadiyyat, təbiət və
cəmiyyət məsələlərinə aid əsər yazmış, meşənin əhəmiyyəti movzusunda dissertasiya mudafiə etmişdir. Sonralar o,
Qafqazın və Azərbaycanın coğrafiyası, əhalisi, inzibati bolgusu və dovlət idarələri movzusunda da əsərlər yazmışdır.
İsmayıl bəy Qutqaşınlı bir sıra əsərlərində xalqımızın adət və ənənələrini, doğma vətəninin təbii gozəlliyini
real təsvir etmişdir. Onun 1851-ci ildə qələmə aldığı «Səfərnamə» əsərində xeyli qiymətli coğrafi məlumatlar var.