Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə



Yüklə 1,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/65
tarix24.12.2017
ölçüsü1,29 Mb.
#18028
növüDərs
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   65

Təxminən e.ə.517-ci ildə Dara Kabul cayının ağzında kicik donanma duzəldir. Hind cayı ilə uzu aşağı 

enərək  Ərəbistan  dənizinə,  oradan  isə  e.ə.514-cu  ildə  Suveyş  korfəzinin  lap  qurtaracağına  qədər  uzub 

gəlir  və  orada  ustu  yazılar  qoyur.  Dara  Aralıq  dənizinin  şərq  sahillərindən  başlamış  Hind  cayına  qədər 

uzanan ərazidəki dovlətlər və torpaqları ozunə qatır.  

Farsların  məlumatından  istifadə  edən  Herodot  Xəzər  dənizinin  olculəri  haqqında  duzgun  məlumat 

verir. Onun hec bir dənizlə əlaqəsi olmayan qapalı su hovzəsi olmasını soyləyir. Dənizin uzunluğu avarlı 

qayıqlarla 15 gunluk, eni isə ən geniş yerdə 8 gunluk məsafədir. Avarlı qayıqların o zamanlar gundəlik 

getdikləri məsafə 80 km və yaxud 15 gundə 1200 km olar ki, bu da Xəzərin indiki uzunluğuna bərabərdir.  

Aralıq dənizinin şərq sahillərindəki Sidon, Tir və b. şəhər-dovlətlərdə yaşayan finikiyalılar ozlərinin 

səyahətləri haqqında az yazılı mənbələr qoysalar da, Avropa və Şimali, Qərbi Afrika sahillərini və coxlu 

adları ilk dəfə kəşf edənlər məhz onlar olmuşlar. Bacarıqlı dənizcilər olan Finikiyalılar e.ə. XII-X əsrlərdə 

sahil boyu ilə Aralıq dənizini başdan-başa uzub kecmişlər.  

E.ə.  VIII  əsrdən  başlayaraq  finikiyalılar  muntəzəm  olaraq  Kanar  adalarına  uzurlər.  Burada  onlar 

şibyənin  xususi  novundən  boyaq,  əjdaha  ağacından  isə  qətran  əldə  edirlər,  bunlardan  isə  muxtəlif 

rənglərin istehsalında istifadə olunurdu.  

Finikiyalıların  dəniz  əməliyyatlarının  miqyası  daha  boyuk  olmuşdur.  Demək  olar  ki,  məhz 

finikiyalılar Afrikanı ilk dəfə kəşf edənlərdir. Oların Afrika ətrafında dolanaraq Qırmızı dənizdən Aralıq 

dənizinə  misilsiz  kecidi  yalnız  iki  min  il  sonra  təkrarlanmışdır.  Naməlum  finikiya  dənizciləri  birinci 

olaraq  ekvatoru  kəsib  kecmişlər  və  ilk  dəfə  gunorta  vaxtı  gunəşi  şimalda  gormuşlər.  Onların  bu 

məlumatlarına hətta tarixin atası hesab olunan Herodot belə inanmışdır.  



Karfaqenin  (e.ə.  VII-VI  əsr)  Şimali  Afrikada  finikiyalılar  tərəfindən  əsası  qoyulsa  da,  sonralar 

mustəqil  qudrətli  dovlətə  cevrilir.  Məhz  Atlantik  okeanındakı  Azor  adaları,  Şimali  Afrikadakı  Atlas 

dağları  haqqında  ilk  məlumat  verən  karfaqenlilərə  coğrafiya  minnətdar  olmalıdır.  Karfaqenlərin  ticarət 

karvanları  muntəzəm  olaraq  Saxara  səhrasını  kəsib  kecərək  Niger  cayına  cıxmışdır.  E.ə.  VII-V  əsrlər 

Karfaqen  Afrikanın  Atlantik  okeanı  sahillərini  və  Piriney  yarımadasının  Aralıq  dənizi  sahillərini  ilk 

mənimsəyənlərdən olmuşlar.  

Cənubi  Asiyanın  Hind  cayı  hovzəsindəki  qədim  mədəniyyət  e.ə.  III-II  əsrlərdə  movcud  olmuşdur. 

Xarappa şəhərində (muasir Pakistan) tapıldığından xarappan mədəniyyəti adlanırdı. Tapılmış abidələr və 

yazılar əsasında muəyyən edilmişdir ki, onlar Hind-Qanq ovalığını, Tar səhrasını, mohtəşəm dağ sistemi 

olan  Himalayı  kəşf  etmişlər  və  geniş  Hindistan  yarımadasına  cıxmışlar.  Ərəbistan  dənizi  və  Oman 

korfəzində  uzərkən  xarappanlar  sahilə  perpendikulyar  əsən  movsumu  kuləklər  haqqında  topladıqları 

biliklərdən istifadə edirdilər.  

İşguzar hind tacirləri Mərkəzi Asiya səhraları və dağlarından yollar salaraq e.ə.II əsrdən movcud olan 

və Cini Aralıq dənizi ilə birləşdirən Boyuk İpək yolunu acmışlar.  

Yeni  ərazilərin  oyrənilməsi  və  mənimsənilməsində  tacirlərlə  yanaşı  buddizm  rahibləri  də  boyuk  rol 

oynamışlar. Qayaustu yazılarda deyilirdi ki, onlar Suriya, Misir, Şimali Afrika, Liviya və Yunanıstanda 

olmuşlar.  E.ə.  I  əsrdə  rahiblər  Goylər  dağının  (Tyan-Şan)  cənub  yamaclarındakı  vadilərdə  oz 

monastırlarını tikmişlər. Onlar VII əsrdə Hindistandan Tibetə cətin, lakin qısa yol acmışlar.  

 



Hindi-Cin yarımadasını kəşf etmək şərəfi qədim hindlilərə məxsusdur. Onlar Asiyanın bu iri cənub-

şərq  cıxıntısını  Qızıl  Torpaq  adlandırmışlar,  sahildə  olan  adaları  və  dənizləri  oyrənmişlər.  Qədim 

hindlilərin umumiləşdirilmiş ilkin coğrafi bilikləri onların muqəddəs kitablarında toplanmışdır.  

Qədim  Cin  mədəniyyəti  e.ə.II-I  minillikdə  Xuanxe  və  Yantsız  caylarının  aşağı  axınlarındakı 

duzənlikdə  yaranmışdır.  Qədim  cinlilər  Xuanxe  və  Yantsızı  cayları  boyunca  yuxarı  qalxaraq  dağlıq 

əraziləri və aşağı enərək Sarı və Cənubi-Şərqi Cin dənizləri sahillərini, Koreya Yarımadasını və həmcinin 

Tayvan adasını kəşf etmişlər.  

E.ə.  IV  əsrdə  və  III  əsrin  başlanğıcında  Cində  coğrafiyaya  həsr  olunmuş  əsərlər  yaranmağa 

başlayırlar. Belə ki, e.ə.III əsrdə Cin carlığının anonim coğrafiyacısı o dovrdə məlum olan ərazinin ilkin 

təsvirini vermişdir.  

E.ə.  II  əsrdə  coğrafiyaya  dair  əsərlərin  xususi  forması-səyahətlərin  yol  təsviri  yaranır.  Belə  təsvirin 

muəlliflərindən  biri  olan  Cjan-Syan  e.ə.138-ci  ildə  Cin  imperatoru  tərəfindən  Mərkəzi  Asiyanın 

Yeddicaylıq  (Semirecye-rus.)  rayonunda  kocəri  həyat  surən  sakların  duşərgəsinə  gondərilir,  lakin  onu 

yolda  Mərkəzi  Monqolustan  və  Trans-Baykal  yuksək  duzənliklərində  hokmranlıq  edən  hunlar  əsir 

goturur.  On  il  əsirlikdə  qaldıqdan  sonra  Qacmağa  muyəssər  olur.  Mərkəzi  Tyan-Şanın  hundur 

aşırımlarından kecib donmayan  İssık-Kul golunun cənub sahilinə kocəri sakların duşərgəsi olan  – Ciqu 

şəhərinə gəlib cıxır, oradan yenidən dağ aşırımlarını kecərək Narın cayı dərəsi boyunca Fərqanə vadisinə 

– Quşyan (Kassan) şəhərinə gəlir. Bir il sonra vətənə qayıdan Cjan-Syan Pamir dağlarını şimaldan (Alay 

vadisindən)  kecərək  Təklə-Məkan  səhrasına  gəlib  catır.  Onun  səthi  ilə  bir  vadidən  digərinə  kecərək 

axarsız duzlu gol (Lobnor) yerləşən geniş yastı cokəkliyə catır. Ozunun hesablamalarına gorə 14.2 min 

km. yol qət etmiş Cjan-Syan ilk dəfə cinliləri Mərkəzi Asiyanın colləri, səhraları, iri dağ sistemləri-Tyan-

Şan və Pamir, bu dağlardan başlayan və «Qərb dənizinə» (Aral) tokulən Amu-Dərya və Sır-Dərya cayları 

haqqında  durust  məlumatlarla  tanış  etmişdir.  Onun  kecdiyi  marşrutla  e.ə.  II-I  əsrlərin  sərhədlərində 

Boyuk İpək yolunun cənub qolu salınmışdır.  

Tarixi  məlumatlara  gorə  e.ə.  XI-VIII  əsrlərdə  Cində  ipək  parca  uzərində  yuksək  səviyyədə  tərtib 

olunmuş torpaq və poct yolları və digər xəritələr duzəldilirdi. Onlardan biri olan «hərbi» xəritədə yollar, 

caylar,  dağlar,  hərbi  postlar,  siqnal  qullələri,  yaşayış  yerləri  və  orada  olan  evlərin  sayı  və  s.  əks 

olunmuşdur.  Xəritələrdə  yerlər  dəqiqliklə  gostərilirdi.  Bunun  ucun  ən  mukəmməl  alət  olan  kompasdan 

istifadə olunması haqqında cin səyyahları hələ e.ə. III əsrdə məlumat verməyə başlamışdılar.  

Bizim  eranın  III  əsrində  məsafə  olcən  alət  icad  olunur;  yungul  arabacığın  təkəri  və  barabanı  dişli 

oturucu ilə birləşdirilirdi. Hər «li» (576 m) barabana vurmaqla qeyd olunurdu. Bu icadın koməyi ilə Cində 

ipək parca uzərində 18 səhifədən ibarət boyuk regional atlas duzəldilmişdir ki, bir adam onun səhifəsini 

guclə cevirə bilirdi.  



1.4 Avropa antik dovrunun xalqlarının coğrafi ideyaları  

Quldarlıq  quruluşunun  ən  yuksək  inkişaf  səviyyəsinə  catdığı  qədim  yunan  və  Roma  dovlətlərində 

incəsənət, elm və ədəbiyyat sahəsində, şəhərsalma, memarlıq işində boyuk nailiyyətləri əldə edilmişdi. Bu 

olkələrdə bir sıra elmi məktəblər yaranmışdır.  

E.ə.  VI-V  əsrlərdə  yunanların  İon  dənizi  sahilində  yerləşən  Milet  şəhərində  onun  adını  daşıyan  İon 

(Miletli) natur fəlsəfə məktəbi fəaliyyət gostərirdi. Onun numayəndələri arasında Heraklit (e.ə. 540-480-

cı illər) xususilə fərqlənirdi.  



Yüklə 1,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   65




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə