Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

İlk geomorfoloji tədqiqatların başlanğıcını professor B.A.Antonov qoymuşdur. Azərbaycan EA-nın Coğrafiya 

İnstitutunda  uzun  illərdən  bəri  geomorfoloji  tədqiqatlar  aparan  respublika  Dovlət  mukafatı  laureatı  professor 

N.Ş.Şirinov,  BDU-da  isə  professor  M.A.Museyibov  olmuşdur.  Onların  layiqli  ardıcılları  (R.Y.Quliyev, 

A.A.Mikayılov, X.K.Tanrıverdiyev, E.K. Əlizadə və b.) yetişmişdir.  

6.2.4 İqlimşunaslıq və hidrologiya elmi ideyaların inkişafı  

Olkədə aparılan coğrafi tədqiqatların ən muhum sahələrindən biri iqlimşunaslıq olmuşdur. N.M.Fiqurovski tərəfindən 

əsası  qoyulmuş  Azərbaycan  iqlimşunaslığı  həm  olkənin,  həm  də  ona  qonşu  olkələrin  iqliminin  oyrənilməsində  bir  sıra 

muvəffəqiyyətlər  əldə  etmişdir.  İqlim  qurşaqlarına,  gunəş  radiasiyasına,  istilik  balansına,  Olkədə  baş  verən  sinoptik 

proseslərə,  hava  axınlarının  xususiyyətlərinə,  Xəzər  dənizinin  iqliminə  və  s.  həsr  edilmiş  sanballı  tədqiqat  işləri 

aparılmışdır.  

Azərbaycan  Respublikasının  istilik  balansı  atlasını  tərtib  edən  muəlliflər  olkənin  Dovlət  mukafatına  layiq 

gorulmuşlər. İqlimin təsərrufatla əlaqələrinə aid xeyli işlər aparılmışdır. Azərbaycan iqlimşunaslığına uzun muddət 

Azərbaycan EA muxbir uzvu Ə.M.Şıxlinski rəhbərlik etmişdir.  

Azərbaycanda aqroiqlimşunaslıq məktəbi 1960-cı ildən geniş inkişaf etməyə başlasa da, ilk sanballı əsər hələ 

1932-ci ildə İ.Fiqrovski tərəfindən («Aqrometeorologiya»)  yazılmışdır. Sonrakı illərdə bu sahə uzrə geniş tədqiqat 

işləri Ə.C.Əyyubov tərəfindən aparılmışdır.  

Meteoroloqlar,  iqlimşunaslar  iqlim  ehtiyatlarını  oyrənmiş  və  onlardan  kənd  təsərrufatında  istifadə  yollarını 

araşdırmışlar. Respublika ərazisində aqroiqlim rayonlaşdırılması aparılmışdır; muxtəlif kənd təsərrufatı bitkilərinin 

– pambıq, uzum, tutun, zeytun və s. inkişafı ucun iqlim ehtiyatlarından istifadə imkanları oyrənilmişdir.  

Olkəmizin subtropik iqlim zonasında bir ildə 2-3 dəfə məhsul goturməyin aqroiqlim xususiyyətləri muəyyən edilmiş, 

Azərbaycan  Respublikasının  aqroiqlim  rayonları  atlası  tərtib  olunmuşdur.  Ə.C.Əyyubovun  1960-70-ci  illərdə 

aqroiqlimşunaslıq  sahəsində  nəşr  etdirdiyi  fundamental  tədqiqatlar  kecmiş  SSRİ-nin  mukafatları  ilə  təltif  olunmuşdur. 

Onun  «Azərbaycan  SSR-nin  aqroiqlim  rayonlaşdırılması»  xəritəsi  1976-cı  ildə  olkə  xalq  təsərrufat  sərgisinin  burunc 

medalına,  1976-cı  ildə  cap  olunmuş  «Azərbaycan  iqliminin  bonitetləşdirilməsi»  monoqrafiyasına  gorə  SSRİ  Coğrafiya 

Cəmiyyətinin F.P.Litke adına Qızıl medalına layiq gorulmuşdur.  

Respublika  aqroiqlimşunaslıq  məktəbinin  nəticələrindən  biri  də  1994-cu  ildə  capdan  cıxmış  «Azərbaycan 

Respublikasının aqroiqlim atlası»dır. Bu atlas 125 rəngli  xəritədən, coxlu  əlavə  yardımcı  materiallardan ibarətdir. 

Atlasın  elmi  əhəmiyyəti  onun  yetkin  proqram  əsasında  yazılması  bir  cox  xəritələrin  orijinallığı,  elmi-metodiki 

aparatının mukəmməlliyi, iqlim ehtiyatları haqqında geniş və obyektiv informasiya verməsindədir. Bu atlasın əməli 

əhəmiyyəti  isə  aqroiqlim  ehtiyatlarının  duzgun  qiymətləndirilməsi,  respublikanın  istənilən  rayonunda  aqroiqlim 

unsurlərinin  paylanması,  iqlimin  məhsuldarlığı  haqqında  kənd  təsərrufatında  calışan  işcilərə  dəqiq  sorğu  məlumatı 

verməsidir. Coğrafiya elmləri doktoru Ə.C.Əyyubovun rəhbərliyi və bilavasitə iştirakı ilə hazırlanan bu atlas 1994-

cu ildə Zakir Tağıyev mukafatına layiq gorulmuşdur. Yenə də bu muəllifin iştirakı ilə Azərbaycan Respublikasının 

iqlim-kurort sərvətləri hərtərəfli oyrənilməyə başlanmışdır.  

Professor  Ə.A.Mədətzadənin  rəhbərliyi  ilə  olkəmizdə  uzun  muddət  sinoptik  meteorologiyaya  dair  tədqiqatlar 

aparılmışdır.  Azərbaycan  coğraflarının  respublika,  Şimali  Qafqaz,  Xəzər  dənizi  ucun  qısa  və  uzun  muddətli  hava 

proqnozlarının  verilməsində  əməyi  boyukdur.  Azərbaycandakı  sinoptik  proseslərin  tipləri,  sinoptik  iqlim  rayonları 

muəyyənləşdirilmişdir.  Meteoroloqlar  ekstremal  iqlim  hadisələri  torədən  atmosfer  proseslərini  və  onların  proqnozlarını 

oyrənmişlər.  Olkə  kurortlarının  mikroiqlimləri  tədqiq  edilmiş  və  onların  mualicə-sağlamlıq  işlərinə  təsiri  araşdırılmışdır. 

Respublika  sənaye  mərkəzlərinin  iqlim  şəraitinin  və  hava  hovzələrinin  cirklənmə  dərəcələrinin  oyrənilməsinə  xeyli  fikir 

verilmişdir.  

BDU-nun  coğrafiya  fakultəsində  Azərbaycan  ərazisində  meteoroloji  kəmiyyətlərin  muxtəlif  təminatlarının 

təyini,  aqroiqlim,  bioiqlim  və  konkret  ərazilərin  (Naxcıvan  MR,  Qarabağ  regionlarının)  kompleks  iqlim 

xarakteristikası,  atmosferin  muhafizəsi  və  iqlim  dəyişmələrinə  dair  sanballı  tədqiqatlar  yerinə  yetirilmişdir 

(V.A.Nadirov, B.H.Məmmədov, B.Ə.Məmmədov, Ə.S. Məmmədov).  

Əməkdar  elm  xadimi,  professor  S.H.Rustəmovun  rəhbərliyi  ilə  Azərbaycanda  geniş  hidroloji  tədqiqat  işləri 

aparılmışdır.  Ən  muasir  metodlarla  cay  və  gollərin  coğrafi  xususiyyətləri  oyrənilmişdir.  Cayların  su  rejimi,  balansı,  su 

ehtiyatları,  axımı,  enerji  ehtiyatları,  gollərin  xususiyyətləri,  onların  təsnifatı,  su  anbarları,  cay  və  gol  sahillərinin 

dinamikası və s. məsələlər dərindən tədqiq edilmiş və hidroloji xəritələr tərtib olunmuşdur. Hazırda institutun hidrologiya 

şobəsinə S.H.Rustəmovun tələbəsi R.N.Qaşqay rəhbərlik edir.  

Azərbaycanda axım proseslərinin oyrənilməsi uzrə son illər intensiv tədqiqatlar aparılmış, yeni təhlil metodlarından, 

o  cumlədən  riyazi  statistikadan  istifadə  edilməyə  başlanmışdır.  M.Ə.Məmmədov  statistik  sıranın  hər  birinin  təminatını 

hesablamaq  ucun  movcud  dusturlarda  səmərəli  duzəlişlər  etməklə  dağ  caylarının  maksimal  su  sərfinin  hesablanmasını 

aparmışdır. (M.Ə.Məmmədov «Dağ caylarının maksimal su sərfinin hesablanması» L.1989, rus dilində).  

Qurunun hidrologiyasına dair aparılan yeni aktual tədqiqatlar sırasına F.Ə.İmanovun «Qafqaz caylarının minimal su 

sərfi».  (Bakı,  2000),  M.Ə.Məmmədov,  F.Ə.Məmmədov,  N.Ş.Huseynovun  «Quraqlığın  meteoroloji  əsasları  və  hidroloji 

proseslər» (Bakı, BDU, 2000) M.Ə.Məmmədov, F.Ə.İmanov, R.N.Məmmədov «Hidrometriya» (dərslik, Bakı, 2000) və b. 

daxildir.  Bu  sahədə  aparılan  tədqiqatların  istehsalla  daha  sıx  əlaqələndirilməsi  işləri  (M.Ə.Məmmədov,  H.Y.Fətullayev 

«İnsanın təsərrufat fəaliyyətinin su sərfinə təsiri», Bakı, 1992) son illər xeyli genişləndirilmişdir.  

Aparılan  tədqiqatlar  aşağıdakı  problemlərin:  su  anbarları  və  hidroelektrik  stansiyalarının  su  sərfi  və  səviyyə 

rejiminə olan tələbatının muəyyən edilməsi, tikilən iri su anbarlarının ətraf muhitə təsiri və su anbarları kadastrının 

tərtibi və s. həllində geniş istifadə olunur.  

Azərbaycanda  hidrologiya  elminin  əsas  istiqamətlərindən  biri  olan  dağ  caylarında  baş  verən  sel  hadisələri, 

ekoloji axım, məcra prosesləri və s. tədqiq edilməkdədir. Dağ caylarından ən narahatları olan Kişcay, Kumrukcay və 

---