Coğrafi hadisələri (qurunun və dənizin bir-birini əvəz etməsi, zəlzələlər, Nil cayının daşması və s.)
elmi cəhətdən ilk dəfə e.ə.VI əsrdə İon məktəbinin numayəndələri Fales və Anaksimandr izah etməyə
(sırf mucərrəd nəzəriyyə şəklində) cəhd gostərmişlər.
Məhz həmin məktəbin numayəndəsi olan Anaksimandr ilk coğrafi xəritə duzəltmişdir. E.ə. VI əsrdə o
həmin dovrdə Yerin məlum olan hissəsinin ilk xəritəsini tərtib edir və onu hər tərəfdən su ilə əhatə
olunmuş yastı dairə formasında gostərir. Belə ki, həmin dovrdə qədim Yunanıstanda dənizciliyin və
ticarətin inkişafı qurunun və dəniz sahillərinin təsvir olunmasını tələb edirdi. Hətati Miletli (e.ə.580-480)
Yunanıstanı və o zaman məlum olan butun olkələrin coğrafi təsvirini vermişdir.
Qədim Yunanıstan filosofu Herodot (e.ə.486-125) o zamankı İtaliyaya, Babilistana, Nil cayı
vadisinə, hətta Don collərinə səyahət etmiş və nəticədə qiymətli coğrafi fikirlər irəli surmuşdur. Onun
fikrincə, tarix coğrafi fikirlər, coğrafiya isə tarixi biliklər baxımından oyrənilməlidir. O, ilk dəfə Nil cayı
vadisinin təşəkkulunu və onun deltasının əmələ gəlməsini oyrənmiş, Xəzərin dəniz deyil, gol olmasını
soyləmişdir. Herodot tarixi coğrafiyanın əsasını qoymuşdur.
Beləliklə, artıq e.ə. VI əsrdən başlayaraq elmdə iki mustəqil coğrafi istiqamət yaranmışdı; umumi
yerşunaslıq, yaxud fiziki coğrafiya və olkəşunaslıq. «Klassik Yunanıstan» dovrunun ən gorkəmli
numayəndələrindən sayılan Aristotelin umumi yerşunaslıq elminin inkişafına boyuk təsiri olmuşdur. Elm
tarixində əvəzedilməz xidmətləri olan gorkəmli alim və boyuk filosof Aristotelin (e.ə.384 – 322) bir sıra
qiymətli coğrafi fikirləri bu gun də oz əhəmiyyətini itirməmişdir. O, «Meteorologiya» əsərində təbii
coğrafi məsələlərə geniş yer vermişdir. Bunu nəzərə alsaq, Aristoteli hidrologiya, okeanologiya və
metereologiya elmlərinin banisi hesab etmək olar.
Aristotel təbiətin elementlərini sadəcə sadalamırdı, qurunun və dənizin bir-birinə qarşılıqlı təsirini
tarixi metodla oyrənməyi təklif edirdi. Onun əsərlərində digər elmlərin də ilk muddəalarını goruruk. O,
siyasi hadisələri izləmiş, hətta «Siyasət» adlı kitab da yazmışdır. Real gercəkliyi, hadisələrin səbəblərini
riyazi yollarla həll etmək istəmişdir. Aristotelin dovru ilə qədim yunan klassisizmi qurtarır və ellinizm
başlanır. Bu dovr Aristotelin tələbəsi olan Makedoniyalı İskəndərin (e.ə.356 – 323), Yunan dovlətinin
yeni-yeni hərbi qələbələri dovru, ictimai həyatın butun sahələrində əldə edilən parlaq muvəffəqiyyətlər
dovru idi. Bu dovrdə yunanlar tərəfindən zəbt edilən Misirin, Yaxın Şərqin, Orta Asiyanın və Hindistanın
mədəniyyəti yunan mədəniyyəti ilə qovuşur. Yunan alimləri və səyyahları həmin ərazilərdəki zəngin
elmi, tarixi və bədii əsərlərlə tanış olurdular. Beləliklə, dunya goruşləri genişlənir, elmi bilikləri
dərinləşirdi. Əgər Qədim yunanlar Yaxın Şərqin qədim xalqlarının coğrafi materiallarını, məlumatlarını
toplayıb və umumiləşdirib gələcək nəsillərə oturməsəydilər, bu xalqların coğrafi kəşflərinin coxu unudula
bilərdi.
Həmin vaxtlar elmdə ilk diferensassiya, elmi tədqiqatların ixtisaslaşması prosesi başlamışdı. Bəzi
ellərdə ellinizm məktəbinin geniş ərazidən topladığı məlumatların sintezi gedirdi. Bu işdə zəngin bilik
sahibi Eratosfen (e.ə. 276 – 194) muhum yer tuturdu. O, coğrafiyanı dəqiq elmlər sırasına daxil etmiş,
onu riyaziyyat, fizika, təbiət və tarix elmləri ilə əlaqələndirmişdir.
Eratosfen makedonyalı İskəndərin İskəndəriyyədə yaratdığı boyuk kitabxananın materiallarından
istifadə edərək, bilik dairəsini genişləndirmişdir. Yerin ən dəqiq olculərini Eratosfen vermişdir, ilk dəfə
«Coğrafiya» adlı kitab yazmışdır. Bu kitabda coğrafiyanın tarixi, Yerin, okeanları və qurunun forması və
olculəri gostərilmişdir. O zamandan bəri Yeri və yaxud onun hissələrini təsvir edən elmi coğrafiya
adlandırmışlar.
Mukəmməl coğrafi xəritələri Eratosfen tərtib etmişdir. Məhz Eratosfen Yerin kurə formasında
təsvirini vermiş, kurənin dərəcə torunu muəyyənləşdirmiş, ekvatorun uzunluğunu cuzi xəta ilə
hesablamışdır. Eratosfen təsdiq edirdi ki, Priney yarımadasından qərbə tərəf uzməklə Hindistana gedib
catmaq olar.
Məlum olduğu kimi, 1700 ildən sonra Kolumb bu ideyadan mahiranə istifadə etmişdir. Eratosfen
fiziki coğrafiyanın əsasını qoymuşdur. Onu «coğrafiyanın atası» hesab edirlər.
E.ə. II əsrdə Yunan imperiyası suquta uğrayaraq mustəqilliyini itirmiş, əvəzinə Avropada yeni boyuk
quldarlıq dovləti olan Roma imperiyası yaranmışdır. Roma imperiyası quldarlıq dovrunun elm və
mədəniyyətinin, ədəbiyyat və incəsənətinin ən yuksək nailiyyətlərinə yiyələnmiş, ozundən əvvəlki yunan
elmini və mədəniyyətini qoruyub saxlamış, oz mədəniyyətini onun mirası uzərində qurmuşdur. Roma
imperiyası dovrundə yunan elminin bir sıra muddəalarına yenidən baxıldı, ona əlavələr olundu, elm xeyli
inkişaf etdirildi. Bu zaman yeni bir cəhət də meydana gəldi. Butovlukdə yunan elmi fəlsəfə, riyaziyyat,
fizika və təbiiyyat elmlərilə əlaqədar yarandığı halda, Roma elmləri, o cumlədən coğrafiya tarixilik
baxımından yaradılırdı. Bunu Romanın məşhur coğrafiyacı və tarixci alimi Strabonun (e.ə.64 – b.e.24)
fəaliyyətində izləmək olar. İki eranın qovşağında (e.ə.64 – b.e.24) yaşamış, 43 kitabdan ibarət
«Coğrafiya» əsəri yazmış və ilk dəfə bu termini işlətmiş Strabon coğrafiyada ərazinin mənimsənilməsi
prosesini və tarixilik problemini qoymuşdur. O, «Coğrafiya» əsərində antik dovrun coğrafiyasının
predmetini tam dolğunluğu ilə izah etmiş və gostərmişdir ki, bu elm dovlətin tələbatına xidmət etməklə
yanaşı, hokmdarların fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olmalıdır. Muəllifin fikrincə, onun «Coğrafiya»
əsərində Roma dovlət başcıları, sərkərdələri, əyalət inzibatı orqanları, tacirlər soraq mənbəyi kimi istifadə
edə bilərdilər. Buna gorə həmin əsərdə təbiət və təsərrufatla yanaşı, xeyli tarixi, etnoqrafik, məişət
məlumatları da var. «Coğrafiya» faktiki olaraq tarixi coğrafiya sahəsində ilk qiymətli əsərdir. Strabon
gostərirdi ki, Yer həmişə indiki kimi qalmayacaq, sonralar onun quru səthi ilə su səthi arasındakı nisbət
tədricən dəyişikliyə uğrayacaq. Hazırda məskunlaşan quru vaxtilə suyun altı, sututarlar isə quru olmuşdur.
Caylar, gollər indiki kimi olmamışdır, əvvəlki cayların bəziləri qurumuş, yeniləri əmələ gəlmişdir.
Mutəfəkkir alim coğrafiyada tarixilik metodunu məharətlə məkanın təhlili ilə əlaqələndirmişdir.
Strabonun coğrafiya elmi sahəsindəki xidmətlərindən biri də budur ki, o, coğrafi təsvir daha dolğun və
butov olsun deyə materiki və ya olkəni hissələrə bolub, ayrı ayrılıqda oyrənmək metodunu təklif etmişdir.
Bu gun guclu təsir bağışlayan həmin təklif coğrafiyada rayonlaşma adını almışdır.
Strabondan sonra Romanın coğrafiya ilə bağlı boyuk alimi-astranomu və kartoqrafı Klavdiy
Ptolemey (b.e. 90-168) olmuşdur. O da İskəndəriyyə kitabxanasından geniş istifadə etmişdir. Ptolemey
astronomiyaya aid 13, coğrafiyaya aid 8 kitab yazmışdır. Bu kitablarda orijinal xəritələr və atlaslar da var.
Ptolemey coğrafiyanı və xoroqrafiyanı bir-birindən fərqləndirirdi və ozu coğrafiya ilə məşğul olmağa
başladı (muasir terminlə desək, xoroqrafiya kartoqrafiyanı da daxil etməklə umumi coğrafiyanı və
diyarşunaslığı əhatə edirdi).
Ptolemey gostərir ki, xoroqrafiya ayrı-ayrı yerləri mustəqil tədqiqat obyekti kimi goturur və onların
hər birini xususi olaraq oyrənir, həm də ən xırda obyektləri də, məsələn, kəndləri, dairələri, əsas cayların
qollarını və s. təsvir edir. Coğrafiya Yerin bizə məlum olan hissəsini butovlukdə və fasiləsiz təsvir edir,
onun təbiətini və vəziyyətini ən umumi şəkildə gostərir. Həm də xalqları, iri şəhərləri, korfəzləri, cayları
və diqqətəlayiq olan başqa şeyləri qeyd edir. Ptolemeyə gorə xoroqrafiya ən kicik coğrafi obyektlərin
keyfiyyət gostəricilərini əks etdirdiyi halda, coğrafiya boyuk ərazilərin, yaxud butovlukdə Yer kurəsinin
umumi kəmiyyət xususiyyətlərini gostərir.
Ptolemey coğrafiya elminə bir sıra anlayışlar – coğrafi və kartoqrafik generalizasiya, tədqiqatın
miqyası, onun obyekt və məzmunla əlaqəsi və s. kimi məsələlər gətirmişdir. Klavdiy Ptolemey b.e. II
əsrində Yerin ona qədər hec kim tərəfindən belə dəqiqliklə duzəldilməyən xəritəsini tərtib etmişdir və
onun dərəcə torunu gostərmişdir. Onun xəritəsində uc qitə – Avropa, Asiya və Liviya o zamanlar Afrika
belə adlanırdı, və Atlantik (Qərb) okeanı, Aralıq dənizi və Hind okeanı təsvir olunmuşdur.