Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əl-Həmadəninin
- Əl-İdrisinin
- Əl-Balx
- Əhməd ibn Fədlan
- Bağdadlı Əl-Məsudi
- İbn-Xaukal
- Əhməd İbn-Məcid
- İbn-Xordadbehin
- İbn-Sinanın
- 2.2 Turk xalqlarının coğrafi kəşfləri və nailiyyətləri
Ərəb coğrafiya ədəbiyyatı cox zəngin və movzuca geniş idi. Bu kitablarda tacirlərin, zəvvarların mufəssəl marşrutların və gorməli yerlərin təsvirləri verilirdi. Onuncu əsrin birinci yarısında yaşamış Əl-Balxın «Yerin qurşaqları» adlı fundamental əsəri bir cox digər kəşflərin başlanğıcını qoymuşdur. Ərəb coğrafları təkcə naməlum torpaqları kəşf etmək və onların geniş təsvirini verməklə məhdudlaşmırdılar. Doğma olkələrinin təsvirinin verilməsini ən muhum vəzifə hesab edirdilər. Yəmən şairi və alimi Əl-Həmadəninin (X əsr) «Ərəbistanın təsviri» əsəri belələrindəndir. O, qəsəbələr, bazar və məscidlər, mohkəmləndirilmiş qalalar və gozətci qullələri, həmcinin su nohurları, kənd təsərrufatı bitkiləri, muxtəlif heyvan novləri haqqında geniş məlumat vermişdir. Səkkizinci əsrdən başlayaraq Ərəbistanda xəritələr tərtib olunur. Ərəblərin tərtib etdiyi xəritələr, atlaslar ozunun dəqiqliyi və zəngin məlumatlılığı ilə Ptolemey xəritələrindən daha mukəmməl gorunurdu. Bağdadın Mudriklər evində o zamanlar məlum olan yaşayış məntəqələrinin koordinatları əsasında hazırlanmış dunyanın xəritəsi («Mamukovanın xəritəsi») ozunun boyuk dəqiqliyi ilə fərqlənirdi. Xususilə, Əl-İdrisinin tərtib etdiyi xəritə və atlasların yuksək səviyyəsini qeyd etmək lazımdır. İdrisi cəkisi 91 kq. olan boyuk gumuş nimcənin icərisində dunyanın xəritəsini duzəltmişdir. Məzmununa gorə Ptolemeyin coğrafiyası ilə muqayisədə İdrisinin xəritəsi irəliyə doğru bir addım idi. Orijinalda şimal aşağıda, cənub isə yuxarıda verilmişdir. Xəritədə dərəcə toru verilməyib. Məşhur xəritə tərtibcisi Əl-Balx ilk izahatlı atlas duzəltmişdir. Şərqi Avropa haqqında ilk durust məlumatları ərəb muəllifləri vermişlər. Əslən isfahanlı olan fars mənşəli İbn Rusta ( X əsrin əvvəlləri) tərtib etdiyi «Nəfis daş- qaşlar kitabında» Volqa bulqarları, xəzərlilər, ruslar və digər slavyan xalqları yaşadıqları ərazilərin təbii şəraiti, təsərrufatı, ticarət əlaqələri, xususilə qiymətli xəz-dərilərlə aparılan alver və s. haqqında məlumatlar verir.
ərazisində olması haqqında qiymətli məlumatlar toplanmışdır. Numayəndəlik 921-ci ildə Bağdaddan yola cıxaraq İran yaylasından, Orta Asiyadan, Ustyurd yaylasından kecərək bu olkəyə gəlir, onun paytaxtı Bulqar şəhərində olur. Cap etdirdiyi «Qeydlər» kitabında o, Volqaboyu, Zavoljye və Orta Asiyanın xalqlarının orta əsr tarixinə, Xəzərsahili ovalığı kəsib kecən cayların dəqiq adlarına dair məlumatlar vermişdir.
Misir, Cin) gəzmiş və oz səyahətləri ilə bağlı «Zamanın xəbərləri» adlı əsərini qələmə almışdır. Kitablarında o, getdiyi olkələrin təbiəti, tarixi və etnoqrafiyası haqqında geniş məlumat vermişdir.
məmləkətlər» adlı kitab yazmışdır. Əl-İdrisi (1100-1165) XI əsrin tanınmış coğrafiyaşunaslarından biridir. O, Suetada (Mərakeş) anadan olmuş, təhsilini Kordovada (İspaniya) almışdır. Coğrafi yeniliklərlə cox maraqlanan Siciliya kralı Rodjerin (1130-1154-cu illər) dəvəti ilə onun sarayında yaşayan Əl-İdrisi «Olkələri gəzməkdən yorulmuşun əyləncəsi» əsərini yazır. Əsərində Yerin kurə şəklində olmasından bəhs edir, iqlimlərin, dənizlərin, korfəzlərin təsvirini verir. Əl-İdrisi Yeri yeddi iqlimə, hər iqlimi isə qərbdən-şərqə doğru uzanan on hissəyə bolur və bunların ayrı-ayrılıqda təsvirini verir. Hər təsvirə aid xəritələr, cəmi 70 xəritə duzəldir. Əl-İdrisi dovrunə gorə boyuk ustalıqla Qərbi Avropa (İspaniya, İtaliya, Siciliya, Fransa, Almaniya, Şotlandiya, İrlandiya, Şimal və Baltik dənizi sahilləri) və Şimali Afrikanın təsvirini vermişdir. Onun cənubdakı Balkan yarımadası və Rumıniya haqqındakı məlumatları da maraqlı və orijinaldır. Orta əsrlərin ən boyuk səyyahlarından sayılan Mərakeşli İbn-Bətutə (1304-1377) Mərkəzi Ərəbistan yaylasına, Şimali Afrikaya, Kicik Asiyaya, Cənubi Rusiyaya, Orta Asiyaya, Qərbi Hindistana, Seylona, Sumatraya, Cinə, Boyuk Səhranı kecməklə Niger cayı sahillərinə və s. səyahətlər etmiş, bu yerlər haqqında ətraflı məlumat toplaşmış və bir necə kitab yazmışdır (şəkil 1). İbn Bətutəni Magellana qədər olan butun dovrlərin ən boyuk səyyahı hesab edirlər. Omrunun 29 ilini səyahətdə kecirmiş, quru və dənizlə 120 min km yol qət etmiş, 31-dən cox şəhərin adını qeyd etmişdir. O, yeni olkələr və şəhərlər kəşf etməsə də, olduğu olkələrin təsvirini verilmiş kitabları, o cumlədən «İbn-Bətutənin səyahətləri» kitabı orta əsrin ən qiymətli coğrafiya əsərlərindən hesab olunur.
Əhməd İbn-Məcid məşhur ərəb dəniz səyyahı və losmanı olmuşdur. O, 1498-ci ildə Vasko de Qamaya bələdcilik etmiş, onun gəmilərini musson kuləklərindən istifadə edərək Şərqi Afrika sahillərindən Hindistana gətirib cıxarmışdır.
Asiyaya və cənuba olan Hindistana gedən ticarət yolları, bu yollar ustundəki şəhərlər, kəndlər və olkələrin iqtisadiyyatı və kənd təsərrufatı, siyasi quruluşu, vergi sistemi haqqında maraqlı və zəngin məlumatlar vardır. Sonralar dunyada İslam mədəniyyəti adı altında birləşən Yaxın Şərq olkələrində qeyri-ərəb xalqlarından olan gorkəmli alimlərin də qiymətli elmi əsərləri meydana gəldi. Məşhur təcik filosofu İbn-Sinanın (980-1037) bir sıra əsərlərində ətraf muhitin insanlara təsiri məsələlərindən danışılırdı. Beləliklə, orta əsr Ərəb dunyasında cox zəngin coğrafi biliklər toplanmış, lakin bu biliklərin bir qismi unudulmuş ən muhum digər hissələri isə hər halda Qərbi Avropa elmi ənənələrinə daxil edilmişdir. Orta əsrlərdə ərəblərlə yanaşı, Cin coğrafiyacıları və səyyahları Cini, Hindistanı və Cənub-Şərqi Asiyanı oyrənməklə boyuk rol oynamışlar. Məsələn gorkəmli Cin səyyahı Fa-Syanyu (399-414), ərəb coğrafiyacılarından xeyli əvvəl qiymətli əsərlər yazmışdır. Beləliklə, orta əsrlərdə Şərqdə nəşr olunan bir sıra qiymətli elmi əsərlər Avropa dillərinə tərcumə olunmuş və qitədə elmin inkişafına xeyli komək etmişdir.
Qədim zamanlardan başlayaraq dunyanın ən boyuk materiki olan Avrasiya məkanında formalaşan, onu oyrənən, kəskin təzadlı təbii muhitinə uyğunlaşan, təsərrufat sahələrini mənimsəyən və ucsuz-bucaqsız bu yerlərə al- əlvan coğrafi adlar verən məhz turk xalqları olmuşdur. Onların formalaşdığı ərazilər qərbdə Aralıq dənizindən başlayaraq şərqdə Sakit okeana, şimalda Buzlu okeandan cənubda Kərkuk-Həmədan istiqamətində kecən 35 şim.e. qədər uzanırdı. Turk xalqlarının yayıldığı geniş Avrasiya ərazilərində oxşar toponimlərə tez-tez rast gəlinir. Bunun başlıca olaraq iki səbəbi vardır : birinci, muxtəlif ərazilərdə bir dil ailəsinə mənsub dillərlə danışan xalqların məskunlaşması; ikinci, yerin mənfi və musbət relyef formalarının calarlarını bildirən sozlərin eyni olmasıdır. B.Ə.Budaqov yazır: «Turk dilli xalqların yayıldığı 10 mln.km2 – ərazilərdə yaşayan xalqlar arasında baş vermiş miqrasiya zamanı onlar ilk novbədə muqəddəs olan coğrafi, eləcə də şəxs adlarını ozlərilə apararaq toponimik estafeti nəsildən-nəsilə, ərazidən əraziyə kocurmuş və beləliklə, onları yaşatmışlar». Mərkəzi Asiyanın tarixinə dərin təsir gostərmiş qudrətli kocəri xalqlardan biri də turk mənşəli hunlar (B.Ə.Budaqov, Turk uluslarının yer yaddaşı. Bakı, 1994, səh.87) olmuşlar. Hunların əsas yaşayış yerləri Mərkəzi Monqolustan və Transbaykalda olan hundur duzənliklər idi. Onların başcısı Mete xan e.ə. 209-cu ildə şərqə doğru hərəkət edərək Mancuriyanı, sonra şimala Boyuk gol adlanan Baykalın cənubunu, Yenisey cayının yuxarı axınlarında yerləşən Tuva cokəkliyini, qərbdə Altay dağlarını, İrtış vadisini, cənubi Ural collərini tutmuşdur. Sonrakı illərdə hunlar lap Avropanın icərilərinə qədər gedib cıxmışlar. Qərbi hunlar Qara və Azov dənizləri sahillərində məskən salmış və Dunay boyu əraziləri mənimsəmişlər. Bizim eranın beşinci əsrinin əvvəllərində hunlar Dunay sahillərində mohkəm dovlət yaradırlar və Atillanın başcılığı ilə 452-ci ildə hətta İtaliyaya gedib cıxmışlar. Şərqdə isə Cin hunlarla ticarət əlaqələrini genişləndirmək ucun e.ə.156-cı ildə «sərhəd bazarları» acırdı. Beləliklə, e.ə. II-I əsrlərdə hunlar şərqdə Boyuk Xinqana soykənən, qərbdə İrtış vadisinə catan, şimalda Baykal golundən başlayıb cənubda Qobi səhrasına qədər uzanan bir imperiya yaratmışlar. Ona gorə də butun əsaslarla deyə bilərik ki, Mərkəzi Asiyanın şimal hissəsini – Monqolustanı, Qərbi Sayanları, Altayı, Transbaykaliya və Baykal golunun ilk kəşfciləri məhz hunlar olmuşdur (şəkil 2). VI əsrin ortalarından başlayaraq Asiyanın siyasi səhnəsinə yeni fəal quvvə kimi Turk xanlığı daxil olur. Gostərilən dovrdə turklər xususi Orxon yazı icad edirlər. Daş uzərində həkk olunmuş belə yazılı abidələrdən gorunur ki, turklər Şimali Monqolustan, Yenisey vadisi, Baykal ətrafı, Altay, Şərqi Turkustan, Orta Asiya və hətta Avropada Dunaya qədər olan ərazilərdə yayılmışlar. Artıq 560-cı illərin əvvəllərində turklər Qazaxıstan collərini butovlukdə oz tərkibinə qatırlar. Eyni vaxtda şərqə doğru hərəkət edərək Mərkəzi Tuvaya, Yeniseyin yuxarı axınlarına daxil olurlar. Turklər Anqara cayının Yeniseylə qovuşduğu yerə cıxaraq ətrafda olan yerli tayfaları ozlərinə tabe edirlər. Qərbi Sayanların qarlı aşırımını kecən turklər Minusink cokəkliyinə daxil olurlar, buradakı qırğız tayfalarının torpaqlarını zəbt edirlər və bununla da orta Yeniseyin kəşfinin əsasını qoyurlar.
Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|