Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 65 saylı 23. 01. 2001-ci IL tarixli əmri ilə

Şərqdə  bilavasitə  Cin  ərazilərinə  soykənən  Turk  xaqanlığı  Mərkəzi  Asiyadakı  Soqdiyanadan  kecib  qərbə  doğru 

uzanan ticarət yollarını oz nəzarəti altında saxlayırdı. Həmin yollarda turk, ərəb, iran və b. tacirlər sərbəst fəaliyyət 

gostərirdilər.  

Mərkəzi  Asiyadakı  turklərin  hokmranlığı  dovrundə  soqdiyanalılar  nəinki  ticarətlə  həm  də  yeni  torpaqları 

məskunlaşdırmaq  fəaliyyəti  ilə  də  məşğul  olurdular.  Yaranmış  əlverişli  şəraitdən  istifadə  edən  soqdiyanalılar  VI 

əsrin  ikinci  yarısında  boyuk  məsafə  qət  edərək  Yeddigol-dən  (Semirecye  –rus.)  Baykala  gəlib  cıxırlar  və  Anqara 

cayı sahillərində məskunlaşaraq, ozləri ilə gətirdikləri yuksək əkincilik mədəniyyətini yayırlar. Onlar hətta Anqara 

və  Yenisey  cayları  vasitəsilə  lap  şimala  uzərək  hazırkı  İqarka  şəhərinə  qədər  gəlib  cıxırlar.  Mərkəzi  Asiyanın 

muxtəlif  cənub  malları  şimala  qədər  aparılırdı.  Əks  istiqamətdə  isə  qiymətli  xəz  dərilər  gətirilirdi.  Deməli,  məhz 

Mərkəzi  Asiyanın  turk  tacirləri  belə  boyuk  əraziləri  əhatə  edən  şimal-cənub  ticarətinin  ilkin  əsasını  qoyanlardan 

olmuşlar.  

Cingiz  xanın  sərkərdəliyi  altında  monqollar  boyuk  imperiya  yaradırlar.  Onlar  Baykal  ətrafını,  Amur  cayının 

yuxarı axınlarını oz imperiyasına qatdıqdan sonra ucsuz bucaqsız Kulunda, Barabi və İşim collərini tuturlar və Orta 

Urala  qədər  qalxırlar.  Orta  Asiyanı  tutan  Cingizxan  Səmərqəndi  oz  iqamətgahına  cevirir.  Cingiz  xanın  dovrundə 

monqollar ilk dəfə Burkan-Kaldun  yaylasının (hazırkı Xanqay)  və buradan oz  mənbəyini goturən doqquz cayın, o 

cumlədən Kerulen, Onon (Amurun hovzəsi) və Selenqanın bir sıra qollarının coğrafi səciyyəsini vermişlər.  

Monqollar ilk dəfə Kem cayının (Yenisey) boyuk hissəsi ilə tanış olurlar, onun Anqaraya tokulduyunu ehtimal 

edirlər, bu cayın isə Boyuk dənizə (Kara d.) axdığını, hər yerdə coxlu gumuş yayıldığını qeyd edirdilər.  

Artıq  XIII  əsrin  birinci  yarısında  monqol-tatar  feodal  imperiyası  geniş  əraziləri:  Monqolustanı,  Şimali  Cini, 

Koreyanı,  Tanqutu,  Mərkəzi  və  Orta  Asiyanı,  Zaqafqaziyanı,  İranı,  Əfqanıstanı  əhatə  edirdi.  Rusiya  ərazisi  Qızıl 

Ordanın  vassalı  vəziyyətinə  duşmuşdur.  Volqa-Kama  torpaqları  və  qıpcaq  colu  Qızıl  Ordanın  tərkibinə  qatılır. 

Monqol-tatarları  tutduqları  ərazilərdə,  o  cumlədən  Rusiyada  ən  boyuk  ziyanı  şəhərlərə  vururdular,  onların  coxunu 

dağıdırdılar. Belə ki, həmin şəhərləri ozləri ucun təhlukəli muqavimət mərkəzi sayırdılar.  

Cingiz  xanın  Səmərqənddə  olan  iqamətgahına  dəvət  etdiyi  Can  Cunya  turk  xalqlarının  əraziləri  haqqında 

zəngin  materiallar  toplamışdır.  Pekindən  hərəkətə  başlayan  Can  Cunya  Xalxin  Qol  cayını,  Şimali  Monqolustanı, 

Altay  dağlarını,  Şərqi  Tyan-Şanı  seyr  edir.  O,  Tyan-Şan  dağları  haqqında  yazırdı:  buludlar  qədər  hundur,  qum 

dənələri  qədər  ağdır».  Tyan-Şanın  Cunqariya  duzənliyinə  baxan  şimal  yamacından  kecərək  qərb  istiqamətində 

hərəkət  edən  Can  (Sayram-Nur  duzlu  golun  ətrafına  fırlanaraq  İli,  Talas  caylarının  vadisinə  enir  və  1221-ci  ildə 

gəlib  Səmərqənd  şəhərinə  catır.  Can  Cunya  kecdiyi  ərazilərdəki  yayla  və  dağlar,  caylar,  gollər,  səhralar  haqqında 

qiymətli  məlumatlar  verir.  Onun  sadaladığı  coğrafi  adların  cox  boyuk  əksəriyyəti  turk  mənşəlidir.  Bu  da  Mərkəzi 

Asiyanın məskunlaşmasında turk xalqlarının boyuk zəhmətinin sayəsində əldə edilmişdir. Mərkəzi Asiyada ticarətin 

inkişafında,  onun  yollarının  qorunmasında  əsrlər  boyu  bu  yerlərin  hokmranları  olmuş  turk  xalqlarının  rolu 

danılmazdır.  

Turk xalqlarının yetişdirdiyi bir sıra gorkəmli alimlər riyazi coğrafiyanın, astronomiyanın inkişafında Asiyanın 

və  xususilə  Yaxın  və  Orta  şərqin  oyrənilməsində  əsas  rol  oynamışlar.  Bu  alimlərin  bir  coxu  oz  yaradıcılığını  o 

dovrun iri elm və mədəniyyət mərkəzlərində, o cumlədən Bağdadda, Səmərqənddə, Marağada davam etdirirdilər.  

Boyuk  turk  alimi  Əl-Xarəzmin  kitabları  coğrafiya  və  astronomiyanın  riyazi  hesablama  məsələlərinə  və 

həmcinin məntəqənin coğrafi enliyi və uzunluğunun dəqiq muəyyən edilməsinə və s. həsr olunmuşdur.  

Əl-Xarəzmin  «Yerin  mənzərəsi  kitabı»  hətta  ərəb  coğrafiya  Ədəbiyyatının  simasını  muəyyən  edirdi.  Onun 

kitabında Yerin 2402 məntəqəsinin koordinatının muəyyən edilməsinin ozu coğrafiya tarixində təqdirə layiq hesab 

olunurdu.  

Xarəzmli  boyuk  ensiklopediyacı  alim  Əl-Biruni  XI  əsrin  ən  boyuk  coğrafiyaşunası  hesab  olunur.  Əl-Biruni 

tarix, etnoqrafiya, təbiətşunaslıq, riyaziyyat, astronomiya, mineralogiya və s. elm sahələrinə aid 150-dən cox əsərin 

muəllifidir.  Ozunun  uzun  səyahətləri  zamanı  İran  yaylasını,  Mərkəzi  Asiyanın  boyuk  hissəsini  oyrənmişdir.  Əl-

Biruni  Pəncaba  etdiyi  səyahət  zamanı  hind  elminə  və  mədəniyyətinə  aid  topladığı  materiallar  və  ozunun  empirik 

muşahidələri  əsasında  Hindistana  həsr  olunmuş  iri  həcmli  əsər  yazmışdır.  Orta  Asiyanın  topoqrafiyasına  dair 

əsərində Amu-Dərya cayının bir necə dəfə oz yatağını dəyişməsi barədəki tədqiqatları xususilə maraqlıdır. Əl-Biruni 

Yerin  gunəş  ətrafında  hərəkətini  Kopernikdən  500  il  əvvəl  soyləmişdir.  Dunyanın  bir  cox  olkələri,  şəhərləri,  o 

cumlədən Azərbaycanın o zaman məlum olan boyuk şəhərlərinin enlik və uzunluq dairələrini gostərmişdir.  

---

Omrunun sonuna yaxın yazdığı «Mineralogiya» kitabında muxtəlif mineralların və qiymətli daşların mənşəyi, 

xarakteri və mədənləri haqqında geniş məlumat vermişdir.  

Orta  Asiyanın  ilk  turkşunas-ensiklopediyacı  alimi  Mahmud  Kaşqari  həm  də  coğrafiyaşunas  və  səyahətci 

olmuşdur:  «turklərin  bolgələrini,  kəndlərini  və  collərini  qarış-qarış  gəzmişdir.  Uzun  illər  o,  turk,  oğuz,  qırğız 

şəhərlərini,  kəndlərini,  duşərgələrini  dolaşaraq  onların  luğətini  yazmışdır».  Nəticədə  M.Kaşqari  Xəzərin  şərq 

sahillərindən başlamış  Lobnor golu  meridianına  və İli cayı  enliyindən Kaşqariyanın cənub sərhədlərinə qədər olan 

geniş ərazini oyrənmiş, Orta və Mərkəzi Asiyanın bir hissəsinin ilk rayonlaşdırılmasını aparmış və turk xalqları və 

abidələrinin məskunlaşma sərhədlərini və yerlərini boyuk dəqiqliklə muəyyən etmişdir.  

Onun  məşhur  «Divani-luğət  it-turk»  (1072-74)  əsərində  turk  qəbilələri,  coxlu  dağ,  cay,  gol,  olkə  və  dovlətlər 

haqqında  geniş  məlumatlar  toplanmışdır.  Tyan-Şan  və  Yeddigolluk,  İssık-Kul  golu,  Balasaqun  dağları 

(Qırğızıstanda),  Altay  vadisi  və  İli  cayı  və  s.  ən  mufəssəl  şəkildə  səciyyələndirilmişdir.  O,  Narının  yuxarı 

hovzəsində  olmuş,  Catırgol  və  Sizic  (Songol)  golunu  qeydə  almışdır.  «Divan»ın  sonuna  əlavə  olunmuş  xəritə 

Mahmud  Kaşqari  dovrundə  turkdilli  xalqların  yaşadığı  ərazilərin  təsvirini  verən  ilk  xəritədir.  O,  bir  sıra  paralel 

formada  duzulmuş  Qərbi  Tyan-Şan  dağ  sistemini  oz  xəritəsində  daha  duzgun  əks  etdirmişdir.  Kaşqari  Manqışlak 

(Manqıstan) yarımadası ilə də tanış idi – bu yarımadaya ilk dəfə məhz onun xəritəsində rast gəlinir.  

Turk  xalqlarının  tarixi  coğrafiyanın  formalaşmasında  Azərbaycan  alimləri  də  gozəl  tohfələr  vermişlər.  Orta 

əsrlərin  məşhur  Azərbaycan  astronomu,  riyaziyyatcısı,  Marağa  rəsədxanasının  əsasını  qoyan  Məhəmməd 

Nəsrəddin Tusi (1201-1274) Yerin fəzada vəziyyətini gostərmiş  və dərəcə torunu tərtib etmişdir. Astronomiya və 

coğrafiyaya aid qiymətli mulahizələr irəli surmuşdur. Tusinin Təbriz yaxınlığındakı rəsədxanası uzun illər ali tədris 

mərkəzi  kimi  fəaliyyət  gostərmişdir.  M.N.Tusi  triqonometriyanın  əsasını  qoymuşdur.  Onun  olkə  iqtisadiyyatına, 

idarəetməyə, şəhər təsərrufatının təşkilinə aid qiymətli fikirləri olmuşdur.  

XV  əsrdə  yaşamış  ərəb  və  fars  dillərində  yazmış  Azərbaycan  alimi  Əbdurrəşid  İbn-Saleh  Bakuvini  (1402-

1473)  coğrafiyaya  aid  bir  sıra  qiymətli  əsərləri  bizə  gəlib  catmışdır.  Onun  «Abidələrin»  xulasəsi  və  qudrətli 

hokmdarın  mocuzələri  kitabı  akad. Z.M.Bunyadzadə  tərəfindən  ərəb dilindən rus  və  azərbaycan dillərinə  tərcumə 

edilmişdir.  Bu  kitabda  Yer  səthi  yeddi  iqlim  qurşağına  ayrılmış,  bu  qurşaqların  əhatə  etdiyi  olkələr,  şəhərlər,  iri 

yaşayış yerləri və tarixi abidələri haqqında muxtəlif məlumatlar verilmişdir.  

Bakı  haqqındakı  məsələlərə  geniş  yer  verilmiş,  muəllif  barədə  qiymətli  mulahizələr  yazılmışdır.  O,  Bakıda 

anadan olmuş və Qahirədə vəfat etmişdir.  

2.3 Normanların coğrafi kəşfləri  

Vikinqlər adlanan normanlar – «şimal adaları» muasir Danimarkada İsvecin cənubunda və Norvec sahillərində 

yaşamış  qədim  alman  tayfaları  olmuşlar.  Hələ  VIII  əsrdən  başlayaraq  norman  gəmiləri  Norvec,  Baltik,  Şimal, 

Barens  dənizlərində  və  Biskay  korfəzi  sahillərində  cəsarətlə  uzurdulər.  Onlar  hətta  Ağ,  Xəzər,  Aralıq  və  Qara 

dənizlərinə daxil olur, sahildəki kəndləri və şəhərləri viran edirdilər. Cay yuxarı qalxaraq gəmilərini surukləyib bir 

hovzədən  digərinə  kecirirdilər.  Baltik-Volqa  su  yolu  ilə  Xəzər  dənizinə  gəlib  cıxma  imkanlarını  nəzərə  alan 

gorkəmli  dəniz  səyahətcisi  Tur  Heyerdal  Qobustan  qayaları  uzərindəki  gəmi  rəsmində  normanların  izlərini 

axtarmışdır.  Normanlar  Britaniya  adalarını  zəbt  edib,  Normandiyada  mohkəmlənmiş  və  Fransanı  qorxu  altında 

saxlamış, Siciliyada Norman dovləti yaratmışlar. İki yuz il Avropanı qorxu altında saxlayan normanlar daha muhum 

olan  coğrafi  kəşflər  etmişlər.  Onlar  ilk  dəfə  İslandiyada  (860-cı  il),  Qrenladiyada  (982-ci  il)  və  nəhayət  şimali 

Amerikada (1000-ci il) olmuşlar. Ozu də Amerikanı ilk dəfə Leyf Erikson (Qrenlandiyanı kəşf edən Erik Raduanın 

(«Kurən Erik») oğlu) kəşf etmişdir. Lakin XIV əsrin ortalarından başlayaraq iqlimin soyuqlaşması və bir sıra digər 

səbəblər Qrenlandiyada olan koloniyaların sonməsinə gətirib cıxarmışdı.  

Deməli,  X.Kolumbdan  beş  əsr  əvvəl  normanların  Şimali  Amerikada  məskənlərinin  olması  bir  faktdır.  Həm  də 

normanlar  materikin  icərilərinə  –  Boyuk  gollər  rayonuna,  Missisipinin  yuxarı  axınlarına  qədər  gedib  cıxmışlar. 

Bunu  XI-XIII-əsrlərə  qədər  Qrenlandiya  sahillərində  movcud  olan  50  yaşayış  məskəni  və  12  kilsə  qalıqları  subut 

edirdi. Normanlar suiti, morjlar, ağ ayı, muşk okuzu və balıq ovu ilə məşğul olurdular. O zamanlar yaşıllar olkəsində 

(Qrenlandiya  belə  adlanır)  iqlim  xeyli  yumşaq  idi.  Cətin  inana  bilirsən  ki,  ilk  kolonistlər  Amerikada  əkinciliklə, 

atcılıq və qoyunculuqla məşğul olublar. Onlar hətta alma yetişdirirdilər. Təəccub olursan ki, Normanların belə 

cəsarətli kəşfləri alimlərin diqqətini cəlb etmədi və faktiki olaraq coğrafi təsəvvurlərin sonrakı inkişafına hec bir 

təsir gostərə bilmədi.  

2.4 Orta əsr Rusiyasında coğrafi biliklər  

Artıq  XII  əsrdə  Kiyev  Rusiyasının  salnaməcisi  olmuş  Nester  tərəfindən  qələmə  alınan  «İqor  polku  haqqında 

dastandan» gorunur ki, o dovrdə rusların coğrafi anlayışları xeyli geniş olmuşdur. Bu da onların Avropa və Asiyanın 

qovşağında  yerləşməsi  ilə  bağlı  idi.  Salnamədə  Baltik  dənizindən  Karpata,  Qafqaza,  Qara  və  Xəzər  dənizlərinə 

qədər  uzanan  geniş  Rusiya  duzənliyinin  təsviri  verilirdi.  Burada  məskunlaşan  Slavyan  xalqlarının  coğrafiyası, 

təsərrufat sahələrində məşğuliyyəti və eləcə də «Varyaqlardan yunanlara» və Volqadan Xəzərə gedən qədim Rusiya 

ticarət yolları haqqında ətraflı danışılırdı.  

Hələ  o  zamanlardan  Volqa  və  Orta  Asiya,  Hindistan  və  Ərəbistan,  Qərbi  Avropa,  Atlantika  və  Aralıq  dənizi 

sahilləri, Boyuk Britaniya və Skandinaviyanın cənubu, Afrika və Kicik Asiyanın dəniz sahilləri ruslara artıq məlum 

idi.  

---