Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
Yüklə 476,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əlaəddin Keyqubadın tikdirdiyi qala və saray Tarixi qalanın qalıqları
- . Türk dilinin əhatə dairəsinin artması, ədəbiyyat, elm və incəsənətin inkişafı bu dövrün xarakterik əlamətləridir .
- Səlcuq impertorluğunun süqutu səbəbləri 4 amillə bağlıdır: 1
- Eldəniz ƏliĢ oğlu Məmmədov tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent СЯЛЪУГЛАР
- ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГРАФИЙА МЯРКЯЗИ Аз 1014, Бакы, Рясул Рза кцч., 125 596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99
195 Bir qayda olaraq hamamlar kişi və qadın hamalarına bölünür- dü. Roma və türk hamamlarından fərqli olaraq Səlcuq dövrünün ha- mamlarında su fəvvarəyə boru vasitəsilə tədricən daxil olur, oradan isə kiçik hovuza tökülürdü. Səlcuqlar dövründən günümüzədək qorunub saxlanılan Qey- səriyyə şəhərindəki Heydər bəy köĢküdür. İmarətin belə formasını çox güman ki, Səlcuqlar Orta Asiyadan və ya Mesopotamiyadan gö- türmüşlər. Çünki Soqdiana knyazları artıq VIII əsrdə, Ömərilər isə Ərəbistanda daha əvvəl şəhərətrafı saray tikdirirdilər. Orta Asiyanın Muq (Muğ) dağında, yuxarı Zərəfşandakı sarayda olduğu kimi sa- rayların aşağı hissəsi yonulmuş daş bloklardan tikilirdi, içəri otaqla- rın tavanları silindrik tağ fomalı olub, pəncərələri dar, mağzala bən- zəyirdi. Heydər bəy köşkü başdan ayağa emal olunmuş daşdan tikil- mişdir. Düzbucaqlı formada tikilmiş binanın son qurtaracağında müdafiə qülləsi, aşağı mərtəbədə balaca otaq, keşikçi meydançasına açılan dar pillə var. Binanın qalan otaqları bir mərtəbəlidir. Otaq- ların hamısı daxili həyətin ətrafında yerləşmişdir. Otaqların tavan- ları silindrik tağ şəklində olub, pəncərələri nisbətən enlidir. Səlcuq türklərinin dövründən Heydər bəy köşkündən başqa heç bir imarət qalmadığından türklərin erkən dövrlərdə şəhər həyatı ilə necə ayaqlaşması haqqında məlumat almaq çətindir. Konya səlcuqarın paytaxtı olduğudan o dövrün daha gözəl və daha möhtəşəm binaları orada cəmləşmişdi. Doğrudur, onların əksə- riyyəti zamanın sınaqlarına tab gətirməyib, bəzilərinin qalıqları gü- nümüzədək gəlib çatmışdır. Belələrindən biri qaladır. Qalanın 108 möhkəm daş qülləsi olmuşdur. Qala şəhərin mər- kəzində Əlaəddin məscidinin olduğu və sarayın ucaldığı balaca tə- pənin ətrafında yerləşirdi. 5 guşəli formada olan qalanın 1214-cü il- də tikildiyi güman olunur. Qalada birinci məscidi Sultan Məsud (1118-1156) tikdirməyə başlamış və 1188-ci ildə Kokandlı Yusib ibn Əbdül Qaffar tərəfindən türbəsi tikilən məscid II Qılınc Arslan tərəfindən tamamlanmışdı. 1219-cu ildə Keyxosrov məscidin yeni- dən tikilməsini Dəməşqdən olan Məhəmməd ibn Kanlaya tapşırır, o 196 da öz növbəsində Ayaz Atabəyin işini tamamlayır. Məhz bu məsci- din yanındakı səlcuq sultanının dəf olunduğu mavzoleydə Keykavus atasının cənazəsini dəfn etdirir. Lakin məscidin tamamlanması qar- daşı I Keyqubadın üzərinə düşür və məscid onun adını daşıyır. İki əsas girişi olan Konya qalasında 2 xarici qüllə 1221-ci ildə I Keyqubadın şəxsi hesabına tikilmişdi. Qapıların üzərindəki qızılı yazılar Sultanın əliaçıqlığına işarədir. Yazıda yerli zədəganların Sultan kimi hərəkət edərək digər qüllələrin tikilməsini himayəyə gö- türməyə çağırılır, həmin qüllənin üzərində himayəyə götürənlərin Əlaəddin Keyqubadın tikdirdiyi qala və saray Tarixi qalanın qalıqları 197 adlarının yazılması əmr olunur. Keyqubad «Şahnaməyə» və heykəl- taraşlığa olan münasibətini ifadə etmək üçün öz hesabına tikdirdiyi divarda «Şahnamə» dən səhnələr çapmağı və heykəltaraşlıq barelye- fi ilə bəzəməyi əmr edir. Heykəllərin əksəriyyəti ellinlər, bəziləri bizanslılar tərəfindən tikilmişdir. Hər çıxışın üstündə yerləşən 2 cüt qanadlı mələklər maraq doğurur. Sultanlar saray tikdirməyə XIII əsrdən başlamışdılar. Onların bir çoxu paytaxtdan kənarda, daha əlverişli iqlimə malik olan yer- lərdə tikilirdi. Saraylar biri qışlaq, biri yaylaq iqamətgahı rolunu oy- nayırdı. Ayrı-ayrı tədqiqatçılar bunu səlcuqların köçəriliyi ilə bağ- lamağa cəhd etsələr də, ancaq türklər keçmişə qayıtmağa meyilli de- yildilər. 120 il yaşayan Səlcuqlar dövləti türkdilli xalqların inkişafına güclü təsir etdi. Türk dilinin əhatə dairəsinin artması, ədəbiyyat, elm və incəsənətin inkişafı bu dövrün xarakterik əlamətləridir. Türk dünyasının bir çox görkəmli alimləri, sənətkarları, elm və ədəbiyyat xadimləri Səlcuqlar dövründə himayə edilmiş, dünya mədəniyyət inciləri hesab olunan abidələr tikilmişdir. 198 NƏTĠCƏ Yaxın Şərqin qüdrətli orta əsr feodal dövlətlərindən olan və tayfa başçısı Səlcuqun adı ilə adlanan Səlcuqlar imperiyası X-XIII əsrlərdə Yaxın Şərqdə böyük dəyişikliyə səbəb oldu. Geniş işğal- çılıq müharibələrində iştirak etmiş Səlcuqlar Türküstandan Aralıq dənizinə, Zaqafqaziyadan Fars körfəzinə qədər geniş bir ərazini əhatə etdi, bir çox xalqların iqtisadi, sosial, etnik və mədəni hə- yatına ciddi təsir göstərdi. Səlcuq istilaları bir çox ölkələrin iqtisa- diyyatına, ticarət, sənətkarlıq və mədəniyyətinə ağır zərbə vursa da, istilalar dayandırıldıqdan sonra iqtisadiyyat və mədəniyyət yenidən inkişaf etməyə başladı. Səlcuqlular dövrü şairlərindən Muizzi bir qitəsində imperator- luğunun sərhədləri dəqiq göstərilmişdi. Qitələrdə deyilirdi: «Səlcuq Bəyin cövhəri-nuru Buxaraya çatdı. Şərq və Qərb bu cövhərdən nur aldı. İlk hakimiyyət Toğrul və Çağrı Bəylərlə başladı. Onların ca- hangirliyi hər ölkəyə yetişdi. Əmisi Toğrul Bəyin taxtına Çağrı Bəy oğlu Alparslan oturunca ordusunun coşğunluğu Qeysərin sarayına ulaşdı. Ondan sonra Məlik şah padişah olunca göylərdən ədalət, doğruluq və yaxşılıq yayıldı. Padişahlıq sırası nəhayət Cahan Sul- tanı Səncərə gəldi». Səlcuqlular dövründə Türk Cahan hakimiyyəti fikri ümumi inam halına gəldi. Qəznəli və Qurlu imperatorluqlarının ərazilərini öz hakimiyyətləri altına alan Səlcuqlu türkləri Persiya, Azərbaycan, Narbara çayına qədər Benqal istisna olmaqla bütün Şimali Hindis- tan, Şərqi və Qərbi Türküstan, Cənubi Qafqaz, Dağıstan, Anadolu, İraq, Suriya, Fələstin, Livan, bütün Ərəbistan yarımadası, Qərbi Anadolu adalarını öz imperatorluqlarına biləşdirdi, əraziləri Qara dəniz, Ege dənizi, Mərmərə dənizi, Aralıq dənizi, Qırmızı dəniz, Ümman dənizi, Bəsrə körfəzi və Hind okeanını əhatə edirdi. Xəzər dənizi, Aral və Balxas gölləri daxili göllərə çevrildi. Səlcuqlular İslamın daxili düşməni Fatimi və Büveyhiləri, xa- rici düşməni Bizanslıları məğlubiyyətə uğradaraq Şimali Afrikanı Türk-İslam birliyi içərisinə almağa çalışdılar. Lakin Məlik şahın xaincəsinə zəhərlənərək öldürülməsi Səlcuqlu türklərinin bu istəyi 199 həyata keçmədi. Səlcuqlu sultanları öz əməlləri ilə göstərdilər ki, öl- kələri təkcə hərbi yolla deyil, xalqların könüllərini fəth etməklə almaq mümkündür. Səlcuq dövləti XI əsrin ikinci yarısında çiçəklənmə dövrünə qədəm qoydu. Öz tərkibinə Orta Asiya, İran, Zaqafqaziya, İraq, Su- riya, Kiçik Asiya və Ərəbistan yarımadasını daxil edən səlcuqlar güclü hərbi-siyasi birlik yaratsalar da, idarəçilik sistemindəki çatış- mazlıqlar imperiyanın zəifləməsinə səbəb oldu. Səlcuq dövlətinin ərazisində sonralar Kirm, Konya, Suriya, İraq Səlcuq sultanları, Azərbaycan Atabəyləri, Kiçik Asiyada bir sıra əmirliklər yarandı. Əslində Böyük Səlcuqlar dövlətinin dağılmasının ilk əlamətləri XI əsrin II yarısında özünü göstərməyə başladı. İqta sisteminin gö- rülməmiş dərəcədə inkişafı imperiyanın dayaqlarını sarsıtdı. XI əsrin sonu-XII əsrin əvvəli Səlcuq imperiyasının siyasi tarixində feodal anarxiyası və ali sultan hakimiyyət uğrunda mübarizə kəskin şəkil alır. Bu iğtişaş dövrü Şimali Xorasan və Şərqi Səlcuq dövlətinin ayrılması ilə yadda qaldı. Börküyarığın idarəsi altında olan indiki Türkmənistan və Qərbi İran ərzilərinə Arslan Arqun yiyələnsə də, güclü siyasi dayağı olmadığından əraziləri uzun müddət əlində saxlaya bilmədi. 1096-cı ildə Xorasan Börküyarığın əlinə keçdi. Öz əmirlərindən Dədə Xabaşini Xorasana hakim təyin etdi. Sülh gücünə 1104-cü ildə Börküyarıq və Məhəmməd Təpər arasındakı razılığa görə Səncər Xorasanın məliyi kimi tanındı. Mərkəzi Asiyaya və Qa- zaxıstana köçəri qarakitayların basqınları gücləndi. Səncərin Səmər- qənd yaxınlığındakı döyüşdə məğlubiyyəti onun Mavərannəhrdəki hakimiyyətinə son qoydu. Bununla da, antisəlcuq üsyanı və sepe- ratizm dalğası imperiyanın asıllılığındakı ərazilərdə-Xarəzm, Qur və Qəznədə də başlandı. Böyük Sultan bu zərbəni neytrallaşdırsa da, an- caq onun siyasi təsiri vassal ölkələrində əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədi. Sultanın ətrafındakı feodal əmirləri itirilmiş qazancın əvəzini hərbi qənimətlər və öz təbəələrini istismar etməklə ödəməyə çalışdılar. Bütün imperiyalarda olduğu kimi, Səlcuq imperatorluğunun idarəçiliyində də çatışmazlıqlar vardı. Səncərin oğuz qoşunları tərəfindən darmadağın edilməsi və əsir edilməsi Şərqi Səlcuq dövlətinin süqutuna gətirib çıxardı. Bö- 200 yük Sultanın qoşununun məğlubiyyəti Xorasan əmirlərinin qaçıb Təbəristana sığınmasına səbəb oldu. Xorasanın digər hissəsi, həmçi- nin Curcan «Qarət hərəkatı» əmir İxtiyar əd-Din Aytanın, Manqış- laq çölləri və Balxan ətrafı ərazilər Yarmuq xanın başçılığı ilə oğuz- ların, Nişapur əyaləti keçmiş məmlük əmiri Müəyyəd Ay-Abanın, Mərv, Səraxs, Xavər əraziləri oğuz qoşunlarının başçıları Qorqud, Tuti bəy və Dinar bəylərin əlinə keçdi. Səlcuq impertorluğunun süqutu səbəbləri 4 amillə bağlıdır: 1. Vərəsə məsələləri adətə görə bütün xanədan üzvlərinə mən- sub idi. Buna görə də, Sultan öldükdən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizə qızışır, müvəffəqiyyət qazanan taxta yiyələnir, nəticədə dövlət zəifləyirdi. 2. Xəlifə və Sultan arasındakı çəkişmə Səlcuq imperatorluğunu daxildən dağıdırdı. Toğrul bəy zamanında Xəlifə yalnız dini işlərlə məşğul olur, hökumət üzvləri Sultan tərəfindən idarə edilirdi. Lakin imperatorluq zəifləməyə başladıqda Xəlifə ardıcılları ilə Səlcuqlar arasında çəkişmə yenidən başlayırdı. 3. Atabəylər-məhəlli hökumətliliyin qurulması imperiyanın parçalanmasına səbəb oldu. Belələrinə Farsdakı Salur Atabəyini (1147-126), Azərbaycandakı Atabəyləri (1136-1225), Mosul və Hə- ləb Atabəylərini (1127-1233) nümunə göstərmək olar. 4. Xarici müdaxilə Səlcuq dövlətinin yıxılmasını sürətləndirdi. Qarakitaylar və xaricdəki oğuzlarla savaşlar imperiyanın sarsıtdı. 120 il yaşayan Səlcuqlar dövlətində yeni ərazilərin ələ keçiril- məsi, təsərrüfatın canlanması, şəhərlərin və sənətkarlığın inkişafı, feodal və kəndli siniflərinin formalaşması və onların arasında müna- sibətlərin təkmilləşməsi, sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi, vergi mükəlləfiyyətlərinin çoxalması dövrün xarakterik əlamətləridir. Türk dünyasının bir sıra görkəmli alimləri, sənətkarları, elm və ədəbiyyat xadimləri Səlcuqlar dövründə himayə edilmiş, dünya mədəniyyət inciləri hesab olunan abidələr tikilmiş, türk dilinin əhatə dairəsi artmışdır. 201 TÖVSĠYYƏ OLUNAN ƏDƏBĠYYAT AZƏRBAYCAN DĠLĠNDƏ 1. Azərbaycan tarixi. Bakı, 1994 2. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə. II cild (III-XIII əsrin I rübü). Bakı, 2007 3. Azərbycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 2007 4. Bünyadov Z. Azərbaycan Atabəylər dövləti. Bakı, 1986 5. Cavad Heyət. Türkərin tarixi və mədəniyyətinə bir baxış. Bakı, 1993 6. Əlyarlı S. Azərbaycan tarixi. Bakı,1996 7.Muxtarova Ə. Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi. Bakı, 2002 8. Muxtarova Ə. Türk xalqları tarixi. Bakı, 2009 9.Məmmədov E. Türk dünyasının görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, 2010 10. Nəcəfov Ə.N. Səlcuqlu dövlətləri və Atabəyləri tarixi. (Oğuzların ortaya çıxmasından XIV əsrə qədər). Bakı, 2010 11. Nizamülmülk. Siyasətnamə. Bakı,1987 12. Özdək R. Türkün Qızıl Kitabı.II kitab.Bakı 1997 13. Qumilyov L.N. Qədim türklər. Bakı, 1993 14. Qüdrətov D. Türk xalqları tarixi. Bakı, 2000 15. Həbiboğlu V. Türk dünyasının qüdrətli hökmdarları. Bakı, 1995 16. Sümər F. Oğuzlar. Bakı,1992 17. Yınaç M. Türkiyə tarixi. Səlcuqlar dövrü. Ankara, 1944 18. Tağıyeva Ş.A., Rəhimli Ə., Bayramzadə Ş. Güney Azərbaycan. Bakı, 2000 TÜRK DĠLĠNDƏ 19. Erdoğan M. Müslüman türk dövlətləri tarihi. Ankara, 1998 20. Kaşqari M. Divanu Lüğət ət-Türk. Ankara, 1986 21.Kafasoğlu İ. Səlcuqların tarixi. İstanbul, 1992 22. Koymən M. Səlcuqlar dövrü tarixi. Ankara, 1963 23. Köymən A.M. Böyük Səlcuqlu İmperatorluğu tarixi. Ankara, 1980 24. Köymən A.M. Alp Arslan və zamanı. I cild. Ankara, 1983 202 25. Koymən M. Böyük Səlcuq imperatorluğu. Ankara,1984 26. Köymən A.M. Alp Arslan və zamanı. II cild. Ankara, 1984 27. Köymən A.M. Böyük Səlcuqlu İmperatorluğu tarixi. Ankara, 1980 28. Köprülü F. Osmanlı dövlətinin kuruluşu. Ankara, 1991 29. Mevdudi. Səlcuqlar tarixi. Ankara, 1971 30. Osmanlı fərmanları. Ankara, 2003 31. Sevim A. Ünlü Səlcuqlu Komutanları. Ankara, 1990 32. Sevim A. Ərdoğan M. Səlcuqlu dövlətləri tarixi. (Siyasət, təşkilat və kültür). Ankara, 1995 33. Selçuklu tarihi. Alparslan və Malazgirt. Ankara, 1985 334. Şükrü Kaya Seferoğlu. Türk dövlətlərinin tarixi. Etnolojik bir geneli. Ankara, 1984 35.Tarixdə türk dövlətləri. I cild. Ankara, 1987 36.Tarixdə türk dövlətləri. II cild. Ankara, 1987 37.Toqat Z.V. Ümumi türk tarixinə giriş. İstanbul, 1981 38. Xass-Hacib Y. Kutdaqdu-Bilik. Tərcümə R.R. Ararat, I-II cild. Ankara,1995 RUS DĠLĠNDƏ 39.Абу-л Гази. Родословная Туркмен. М - Л., 1957 40.Ал - Бируни. Памятники минувишх поколений. Ташкент, 1957 41.Агаджанов С. Селдьжуки и Туркмения в ХЫ-ХЫЫ вв. Ашхабад, 1973 42.Агаджанов С. Государство Сельджуков Средная Азии в 11- 12 вв. М., 1991 43.Анна Комнина. Алексиада. В 15 книгах. М., 1957 44.Ахундова Н.Ч., Гусейнзаде Р.А. Кафгаз и великие тюркские империи. Баку, 2012 45.Бартольд В. Султан Санджари. Сочинения. Т.5, М., 1968 46.Бартолд В.В. Султан Санджар и гузи. Т.II. М., 1969 47.Босворт К.Э. Мусулманьские династии. М., 1971 48.Босворт К.Э. Нашествия варваров. Появление тюрок в Мусулманьском мире. М., 1987 49.История Бухара с древнейших времен до наших дней. Ташкент, 1976 203 50.История Систана. М., 1974 51.История Туркменской ССР. Т.1, кн.2, Ашхабад, 1957 52.Лен - Пуль Стенли - Мусульманские династии. М., 2004 53.К.Маркс. Хронологические выписки // Архив Маркса и Енгельса. Т.В. М - Л.,1938 54.Т.Райс Сельджуки. Кочевники-завоеватели Малой Азии. М. 2004, 55.Ходжаниязов Т. Денежное обращение в государстве Великий Сельджуков. Ашхабад, 1977 ĠNGĠLĠS DĠLĠĠNDƏ 56.Defremery Ch.Rechches sur fe Regnedu Sultan Barkiaros// Sa, ser.V.t.I-II. Paris, 1853 57. Minorskiy V.V. Hüdud əl-Alem (The Regions of the world a Persion Geografy). London, 1937, 402 s. ĠNTERNET RESRUSLARI 58.http: // az. wikipedia. Org / wiki / selcuk 59.http: // www/ google.com / Selcuk imperatorlugu 610.http:// www/ google.tu / selcuglular 204 Eldəniz ƏliĢ oğlu Məmmədov tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent СЯЛЪУГЛАР __________________________________________ Kitab «Mütərcim» Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində çap olunmuşdur. Çapa imzalanıb: 03.06.2015. Format: 60x84 1/16. Qarnitur: Times. Həcmi: 12, 75 ç.v. Tiraj: 200. Sifariş № 144. ТЯРЪЦМЯ ВЯ НЯШРИЙЙАТ-ПОЛИГРАФИЙА МЯРКЯЗИ Аз 1014, Бакы, Рясул Рза кцч., 125 596 21 44; 497 06 25; (055) 715 63 99 e-mail: mutarjim@mail.ru www.mutercim.az Yüklə 476,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|