22
hadisələrinin izahında əhəmiyyətlidir.
Nikita Xoniat «Tarix» in müəllifidir. Əsərdə Bizans imperi-
yası ilə Səlcuq sultanları arasında qaşılıqlı münasibətlərə aid mate-
riallar saxlanılmışdır. Bununla belə əsərdə müəllifin səlcuqların
keyfiyyətlərinə dair fikirlərində ziddiyyətlər vardır.
Böyük Səlcuq imperiyasının tarixinin öyrənilməsində sənədli
mənbələr, arxeoloji materiallar, numizmatika məmulatları, epiqrafik
abidələr xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu sahədə A.K. Markov,
E.A.Poxomov, A.M.Rəcəbli, D.Q. Kapanadze, L.İ. Lavrov, A.R.
Şıxsəidov, V. Tsickarişvili, M.S.Nemətova və başqalarının tədqiqat-
ları diqqətlə araşdırılmalıdır.
Səlcuq problemi Oğuz probleminin
bir hissəsi, ümumtürk problemi kimi hə-
mişə tədiqatçıların diqqət mərkəzində ol-
muşdur. Tədqiqatlardan aydın olur ki, oğuzlar erkən orta əsrlərdən
məlum olsa da, XI-XII əsrlərdə güclənmişlər. Səlcuq türklərinin iş-
ğallarında iştirak edən oğuzlar Mərkəzi və Ön Asiyanın, o cümlədən
Qafqazın və Avropanın həyatına güclü təsir etmişlər.
Səlcüq mövzusu XIX əsrin ortalarından başlayaraq tədqiqat
çıların diqqət mərkəzində olmuş, çoxsaylı nəşlər işıq üzü görmüşdür.
İlk belə əsərlərdən biri Səlcuq sultanlığının sülalələrinin 5-ci nüma-
yəndəsi Börküyarığın (1094-1105) hakimiyyətinə həsr edilmiş Ş.
Defremerin 1853-cü ildə işıq üzü görən əsəridir.
Problemin araşdırılmasında tarixşünaslıqda xeyli nailiyyətlər
əldə olunmuşdur. Bu sahədə bir neçə istiqamət özünü göstərmişdir.
Birinci istiqamətin nümayəndələri sırasında V.V.Bartold,
F.Ġ.Uspenski ön sırada dururlar. Şərqşünas V.V.Bartoldun araşdır-
malarında türk xalqları tarixinin əlaqələndirici problemləri tədqiqata
cəlb edilmişdir. Onun əsərlərində türk xalqlarının iqtisadi, etnik və
siyasi tarixi araşdırılmış, «Kitabi Dədə Qorqud» eposunu rus dilinə
tərcümə etmişdir.
F.Ġ.Uspenskinin əsərlərində türk xalqlarının Mərkəzi Asiya-
dan Avropaya, həmçinin Kiçik Asiyaya miqrasiyası problemi araş-
TarixĢünaslıq
23
dırılmışdır. Müəllifin 3 cildlik «Bizans imperiyasının tarixi» fun-
damental əsərində Səlcuq problemi üzərində dayanılmışdır.
2-ci istiqamətin nümayəndələri XI-XII əsrlər dövrünə, o cüm-
lədən Qafqaz və Mərkəzi Asiya xalqlarının tarixinə diqqət yetirmiş-
lər. Sovet tarixşünaslığında Kiçik Asiya Səlcuq dövlətinə həsr edil-
miş V.A.Qordlevskinin monoqrafiyası xüsusi yer tutur. Müəllif tək-
cə Səlcuqların Konya sultanlığının tarixinə deyil, həmçinin aqrar
münasibətlərə, ikta torpaq institutuna, onun evolyusiyasına, vəqf
torpaq tipinin kateqoriyasına diqqət yetirmişdir. Onun əsərində tor-
paqdan istifadə, mərkəzi hakimiyyətin tayfalarla qarşılıqlı münasi-
bətləri, ticarət əlaqələri, pul sistemi, sənətkarlıq məhsullarının isteh-
salında sex təşkilatlarının yeri, şəhər həyatı, din, silahlı qüvvələr və
incəsənət məsələlərinə aydınlıq gətirilmişdir.
Nəşrlər içərisində V.N. Zaxoderin rus dilinə tərcümə etdiyi
«Siyasətnamə» xüsusi yer tutur. Əsərə yazılmış giriş sözü və izahlar
oxucuda müfəssəl təəssürat yaradır.
A.Y.Yakubovski bir sıra işlərində səlcuq hərəkatı, XI əsrdə
türkmənlərin tarixi, Oğuz tayfalarının Qəznəvi sultanları ilə qarşılıqlı
əlaqələri, həmçinin Səlcuqlarla bağlı Qafqaz tarixi araşdırlmışdır.
İ.A.Petruşevski, S.Ağacanov, A.A. Roslyakov, L.A. Semyono-
vanın əsərlərində səlcuqların tarixi ilə bağlı məsələlər yer almışdır.
3-cü istiqamətdə Səlcuqlar və Qafqaz məsələləri araşdırılmış-
dır. Bu istiqamətə A.A. Kudryatsev, İ.P. Bekzadi, Z.M. Bünyadov,
N.N.Şengeliyanın əsərləri daxildir.
4-cü istiqamət qərb tarixşünaslığıdır. Qərb tədqiqatçıları içəri-
sində Tamara Talbot Raysın tədqiqatları diqqəti cəlb edir.
D.Brandenburq və K. Bruyuzexof səlcuqların memarlıq abi-
dələrinə dair albom nəşr etdirmişlər. Həmin albomda Azərbaycan
şəhərləri Marağa, Urmiya, Həmədan memarlıq abidələri də vardır.
V.F.Minorski, A. Lembon, K.Kaenin çoxsaylı məqalələrin
dən dövrün xarakterik cəhətlərini müəyyənləşdirmək mümkündür.
Qərb nəşrləri içərisində Səlcuq-Bzans münasibətləri, Balkanlarla
Səlcuq əlaqələri tədqiq olunmuşdur.
24
Xülasəni ümumiləşdirərək deyə bilərik ki, Avropa, rus-sovet
və iranlı alimlər Böyük Səlcuq imperatorluğunu «Fars-islam» mə-
dəniyyəti daxilində göstərməyə çalışmışlar.
5-ci istiqamətdə türk tarixşünaslığı dayanır. Səlcuqların tarixi-
nin işlənməsində türk tarixçiləri böyük uğurlar əldə etmişlər.
İ.Qəfəsoğlu, O Turan və b. əsərlərində Səlcuqların siyasi, iqtisadi
və mədəni tarixi, idarəetmə məsələləri tədqiq olunmuşdur.
Türk alimləri Əli Sevim, Ərdoğan Merçil, Farux Sümər və
xüsusilə yaradıcılığını Səlcuq tarixinin öyrənilməsinə və tədqiqinə
həsr edən M.A.Köymən səlcuqların türk dövlət ənənələrinə tama-
milə bağlı olduğunu qeyd edir.
Erdoğan Mercil «Müsəlman türk devletleri tarihi» tədqiqa-
tında XI əsrdə Şərqdə mövcud olan Səlcuq imperatorluğu barədə ət-
raflı məlumat verərək, səlcuqluların xaçlıların hücumlarına qarşı si-
pər rolu oynadığını qeyd edir.
Suriyada səlibçilərə qarşı aparılan mübarizənin mərkəzində da-
yanan Suriya Səlcuq dövlətinin tarixi haqqında məlumatlar Sevim Əli-
nin «Suriya-Filistin Selcuklu devleti tarihi» kitabında toplanmışdır.
Son 20 ildə türk xalqları tarixinə dair işıq üzü görmüş əsərlər-
də-monoqrafiya, dərslik, dərs vəsaiti və metodiki tövsiyələrdə bəhs
olunan problemə baxış dəyişmiş, birtərəfli və qərəzli yanaşmadan im-
tina edilmişdir. Bu sahədə Azərbaycan alimləri Ə.Haqverdiyevin,
Ə.Rəcəblinin, Ə.Muxtarovanın, N.Mehdiyevanın, D.Qüdrətovun, R.
Hüseyn-zadə, N.Axundova və digərlərinin əməyi təqdirəlayiqdir. La-
kin Səlcuqların, o cümlədən Anadolu Səlcuq dövlətinin, səlcuq sul-
tanlıqlarının, Kiçik Asiya əmirliklərinin tarixinin istər Azərbaycan,
istərsə də türk xalqları tarixşünaslığında işıqlandırılmasını qənaətbəxş
hesab etmək olmaz. Bunun başlıca səbəbi sovet imperiyasının milli
siyasəti ilə bağlı olsa da, türkdilli xalqların özünün də milli tarixlərinə
ciddi yanaşmamaları müəyyən rol oynamışdır. SSRİ-nin süqutu,
suveren türk dövlətlərinin yaranması, türk xalqlarının tarixinin
öyrənil məsinə qoyulan qadağaların aradan qadırılması bu sahədə
aparılan tədqiqat işlərinin genişlənməsinə, Səlcuq dövlətinin tarixinə
obyektiv və qərəzsiz münasibətə imkan yaratmışdır.
Dostları ilə paylaş: |