25
II FƏSĠL
SƏLCUQ DÖVLƏTĠNĠN YARANMASI
Ərəb xilafətinə qarşı xalqların
azadlıq mübarizəsi imperiyanı zəiflətdi
və Xilafətin ayrı-ayrı yerlərində müstə-
qil feodal dövlətləri yarandı. Bu döv-
lətlərdən biri IX əsrin sonlarına yaxın
Mərkəzi Asiyada yaranmış Samanilər
dövləti (875-999) idi. Samanilər döv-
lətinin çiçəklənmə dövrü X əsrin birin-
ci yarısına təsadüf edir. Bu vaxt dövlə-
tin ərazisi Mavərannəhr, Xorasan, Şimal-Şərqi İranı əhatə edirdi.
Samanilər dövründə şəhərlər, sənətkarlıq və ticarət sürətlə inki-
şaf edirdi. Buxara, Səmərqənd, Nişapur, Mərv, Herat, Bəlx, Qəznə
kimi sənət və mədəniyyət mərkəzlərinin inkişafına xüsusi diqqət yeti-
rilirdi. Şəhərləri feodal hakimləri olan əmirlər idarə edirdilər. Şəhər-
lərin tacir-sənətkar təbəqəsi də kəndlilər kimi feodalların hökmran-
lığından əziyyət çəkirdilər. 913-cü ildə Təbəristanda kəndlilərin, 930-
cu ildə Buxarada, 944-cü ildə Xarəzmdə şəhərlilərin üsyanları xalq
narazılığının ifadəsi idi. Bu hərəkatlarda şəhərlilərin aşağı təbəqələri
və kəndlilər iştirak edirdilər. Mərkəzi hakimiyyət bu çıxışların
qarşısını almaqda böyük çətinlik çəkirdi. İri feodal mülklərinin
yaranması və inkişafı ilə əlaqədar müstəqilləşmə güclənirdi.
IX əsrdə Şərqi Türküstan, Yeddisu, Tyan-Şan dağlarının şimal
ətəklərində Aşina türk soyuna mənsub olan türkdilli
qarluqlar yaşa-
yırdı. Qarluqlar əvvəlcə
göytürklərin, sonra isə
uyğurların hakimiy-
yəti altında oldular. Onlar digər türkdilli tayfalar-
yağmalar və cigil-
lərlə birlikdə qüdrətli türk-islam dövləti olan Qaraxanlı dövlətinin
yaradılmasında yaxından iştirak etdilər.
Qaraxanlı dövlətinin əsas hücum hədəfi Mərkəzi Asiyadakı
Samanilər dövləti idi. X əsrin sonlarında Samanilər dövlətində fe-
X əsrin sonu-XI
əsrin əvvəllərində
Mərkəzi Asiyada
ictimai-siyasi
vəziyyət