Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil

274 
 
toplanmasının  və nəşr  edilməsinin təşkilindən  ibarət 
idi.  Konfransda  əsas  mühazirə  ilə  İsveçrə  alimi  Pol 
Sarazin  çıxış  etmişdir.  O,  ayrı-ayrı  dövlətlər  tərə-
findən  təbiətin  korlanması  haqqında  danışaraq,  də-
nizlərdə,  okeanlarda  yaşayan  məməli  heyvanların 
təkrar istehsalına şərait yaradılmasını qarşıda qoydu. 
Pol  Sarazin  dünyada  təbiətin  mühafızəsi  ideyasını, 
yəni  beynəlxalq  və  milli  ruhda  ətraf  mühitin  saflığı-
nın  təmin  edilməsi  haqqında  qarşılıqlı  sistemlərin 
yerinə yetirilməsi məsələlərini irəli atdı. 
Lakin  istismar  siyasətinin  genişləndirilməsi 
tərəfdarı  olan  kapitalist  dövlətləri  Beri  konfransının 
qərarlarını  həyata  keçirməyə  mane  olurdular.  Məsə-
lən, konfansda Fransa nümayəndələrindən biri bildir-
di  ki,  nadir  quşlar  qorunarsa,  onda  quş  lələyindən 
qadın papaqları hazırlayan şirkətə zərər dəyər. Lakin 
birinci dünya  müharibəsinin  başlanması  ilə  əlaqədar 
olaraq  konfransın  qərarlarının  həyata  keçirilməsi 
mümkün olmadı. 
Məlumdur  ki,  müharibə  başlıca  olaraq  hərbi 
məsələlərin həyata keçirilməsini irəli sürürdü. Yalnız 
ikinci  dünya  müharibəsi  qurtarandan  sonra,  yəni 
təbiətə  dəyən  təsirin  zərərli  cəhətlərinin  daha  kəskin 
nəzərə çarpması ilə əlaqədar olaraq, beynəlxalq təşki-
latlar  təbiətin  mühafızəsi  haqqında  təsirli  tədbirlər 
axtarmağa başladılar. Onu demək kifayətdir ki, 60-cı 
illərin  əvəllərinə  qədər  təbii  sərvətlərin  istifadəsinə, 
təbiətin mühafızəsinə dair dünyada 500-ə qədər kon-
frans  keçirilmişdir.  1948-ci  ildə  təbiətin  mühafızəsi 

---

275 
 
və təbii sərvətlər üzrə Beynəlxalq İttifaq təşkil edildi. 
50-ci  və  60-cı  illərdə  BMT-nin  ayrı-ayrı  bölmələri 
beynəlxalq  miqyasda  təbii  sərvətlərin  istifadə 
edilməsinə  və  təbiətin  mühafızəsinə  daha  ciddi  diq-
qət  yetirməyə  başlamışdır.  BMT-nin  fəaliyyəti  döv-
ründə  ilk  dəfə  1962-ci  ildə  onım  Baş  Məclisinin 
XÜII  sessiyasinda  təbiətin  mühafızəsinə  dair  geniş 
qətnamə  qəbul  edildi.  İqtisadi  inkişaf  və  təbiətin 
mühafızəsi adlı dövlətlərin aşağıdakı şərtlərə tezliklə 
əməl etməsinə ümidvar olduğunu bildirdi: 
-
 
təbii  sərvətlərin  istifadəsi  prosesində  onların 
təkrar  istehsalının  bərpa  edilməsi  və  istehsala 
səmərəli cəlb edilməsi; 
-
 
bu  məqsədlərin  yerinə  yetirilməsində  təbiətin 
və təbii sərvətlərin mühafızəsi üzrə fəaliyyətdə 
olan  ittifaqa,  beynəlxalq  təşkilatlara  kömək 
edilməsi; 
-
 
flora  və  faunanın  saxlanılmasında  beynəlxalq 
konfransların  qüvvədə  olan  qərar  və  təkliflə-
rinə əməl edilməsi; 
-
 
bu sahədə məlumatlar mübadiləsinə alimlər və 
mütəxəssislərlə sıx əməkdaşlığın və əlaqələrin 
aparılmasına müvafıq şərait yaradılması; 
-
 
torpağın,  suyun,  flora  və  faunanın  səmərəsiz, 
təsərrüfatsızlıqla  istifadə  edilməsini  aradan 
qaldırmaq 
məqsədilə  gələcəkdə  müvafıq 
qanunların həyata keçirilməsi; 
-
 
təhsil  müəssisələri  mətbuat,  radio,  televiziya 
və sair məlumatların köməyi ilə təbiətin müha-

---

276 
 
fızəsi sahəsində insanlar arasında əməkdaşlığın 
genişləndirilməsi.  Beynəlxalq  miqyasda  milli 
kompaniyaların yaradılması; 
-
 
flora  və  faunanın  zənginləşdiriməsinə,  müha-
fızəsinə  nail  olmaq  məqsədilə  müvafıq 
departamentlərin bu işə cəlb edilməsi. 
BMT-nin  XXII  sessiyasının  qərarına  əsasən 
1968-ci  ildə  keçirilmiş  Paris  konfransı  təbii  sər-
vətlərdən  istifadə  edilməsinin  elmi  əsaslarının  işlə-
nib,  həyata  keçirilməsini  tövsiyyə  etdi.  Bu  konfrans 
eyni  zamanda  biosfer  sərvətlərinin  mühafızəsi  prob-
lemlərinə  dair  ümumdünya  konfransının  keçiril-
məsini  zəruri  hesab  etdi.  BMT  Baş  Məclisi  (dekabr, 
1968-ci  il)  insanı  əhatə  edən  mühitin  mühafızəsinə, 
təbii sərvətlərdən istifadə edilməsinə dair konfransın 
1972-ci  ildə  keçirilməsini  qərara  aldı,  Baş  Məclisin 
qətnaməsinə  görə  konfransın  əsas  məqsədi  təbii 
sərvətlərdən  istifadə  edilməsini,  ətraf  təbii  mühitin 
mühafızəsini  səmərəli  təşkil  etməkdən,  bu  sahədə 
ayrı-ayrı  dövlətlərin,  beynəlxalq  təşkilatların  məsu-
liyyətini  artırmaqdan,  bunlara  nəzarət  etmək  üçün 
xüsusi  baş  katibi  təşkil  etməkdən  ibarət  idi.  Kon-
fransın  təşkil  etdiyi  hazırlıq  Komitəsinə  Argentina, 
ABŞ,  Braziliya,  Böyük  Britaniya,  Qana,  Qvineya, 
Zoambiya,  İran,  İsveç,  İtaliya,  Yamayka,  Yaponiya, 
Yuqoslasiya,  Kanada,  Kipr,  Kosta-Rika,  Misir, 
Keçmiş  SSRİ,  Fransa,  Çexoslavakiya  dövlətlərinin 
nümayəndələri daxil edilmişdir. 

---

277 
 
Keçmiş  SSRİ  və  sosialist  dövlətləri  istər  öz 
ərazilərində, istərsə də beynəlxalq miqyasda təbiətin 
mühafızə  edilməsinə  həmişə  yüksək  səy  göstər-
mişlər.  Sosialist  cəmiyyətinin  təbii  sərvətlərin 
saxlanılmasına  və  mühafızəsi  probelmlərinə  qayğısı 
kommunist  və  fəhlə  partiyalarının  fəaliyyətində, 
eləcə  də  əhalinin  fəal  iştirakında  əks  etdirilmişdir. 
Təbiətin  mühafızsi  məsələləri  sosialist  ölkələrində 
kommunizm  quruculuğunun  tərkib  hissəsi  olmaqla 
mühüm dövlət əhəmiyyətli məsələdir. 
Keçmiş  SSRİ-də  və  sosialist  ölkələrində  ətraf 
təbii  mühitin  müasir  nəzəriyyəsi  və  təcrübəsi  mark-
sist-leninçi  qabaqcıl  elminə  istinad  edən  cəmiyyətlə 
təbiət arasında qarşılıqlı  əlaqələrə əsaslanır. Təbiətin 
mühafızəsində təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsində 
sosialist  dövlətlərinin  iştirakı  və  rolu  bütünlükdə 
marksizm-leninizm nəzəriyyəsinə əsaslanır. 
Sosialist dövlətləri BMT-nin insanı əhatə edən 
mühüm probleminə dair Stokholm konfransıda və bu 
sahədə aparılan başqa tədbirlərdə iştirak etmişdir. 
Yerin 
altında 
nüvə 
silahlarının 
sınaqdan 
keçirilməsinin  qadağan  edilməsinə  dair  Moskva 
müqaviləsi  (1963-cü  il)  və  bundan  sonra  nüvə 
silahının  qadağan  edilməsinə  dair  müqavilənin 
qüvvəyə minməsi beynəlxalq aləmdə siyasi və hərbi 
gərginliyin zəiflədilməsində böyük əhəmiyyətə malik 
oldu. Nüvə silahının kosmosda okeanların və dəniz-
lərin  dibində  saxlanılmasının,  sınaqdan  keçirilmə-
sinin  qadağan  edilməsinə  dair  dövlətlərarası  müqa-

---

278 
 
vilənin qəbul edilməsi bu sahədə ciddi addım olmuş-
du.  Beynəlxalq  ticarət  və  elmi-texniki  əməkdaşlıq 
sahəsində  də  görkəmli  nailiyyətlər  əldə  edilmiş, 
xalqlar arasında inam və etibar xeyli artmışdır. 
Keçmiş  Sovetlər  İttifaqının  qurultaylarında 
elan edilmiş Sülh proqramı dünyada sülhün, iqtisadi, 
ictimai  əlaqələrin  möhkəmləndirilməsində  mühitin 
mühafızəsinin  yaxşılaşdırılmasında  böyük  rol  oyna-
dı. Dünyada sülhün bərqərar edilməsinə, təbii sərvət-
lərdən sülh məqsədləri üçün istifadə olunmasına dair 
qərar və tövsiyyələri, insanı əhatə edən təbii mühitin 
mühafızəsinə  dair  göstəriciləri  bir  sıra  tədbirlərin 
müvəffəqiyyətlə keçirilməsinə kömək etdi. Stokholm 
konfransı 1972-ci il mayın 5-də Stokholm şəhərində 
açıldı. 113 dövlətin təmsil etdiyi bu konfransın ümu-
mi  müşavirəsində  ayrı-ayrı  ölkələrin  və  beynəlxalq 
təşkilatların  nümayəndələri  dünya  ictimaiyyətini 
narahat  edən  problem  məsələlərdən  danışmış  və  bir 
sıra  vacib  tədbirlər  irəli  sürmüşlər.  Mühazirəçilər 
belə  bir  bir  vəziyyətə  diqqət  yetirmişlər  ki,  insanı 
əhatə  edən  və  hər  cür  geniş  imkana,  təbii  zəngin-
liklərə  malik  olan  insanların  üçdə  iki  hissəsi  ehtiyac 
içində yaşayır, yeməkdən korluq çəkir. Bunun aradan 
qaldırılması,  təbiətin  maddi  nemətlərindən  səmərəli 
istifadə  edilməsi,  dünya  əhalisinin  fıravan  yaşaması 
üçün konfrans mühüm tədbirlər irəli sürdü. 
 
 
 

---

279 
 
 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
 
         Azərbaycan dilində 
 
1.
 
―Audit‖. V.T.Novruzovun elmi redaktorluğu 
ilə,  Bakı-2001. 
2.
 
―Azərbaycan  Respublikasının  iqtisadi,  sosial 
və siyası coğrafıyası‖, Bakı – 2010. səh. 409. 
3.
 
―Azərbaycan  Respublikasının  konstruktiv 
coğrafiyası‖  (ikinci  cild),  Bakı  –  1999.  səh. 
243. 
4.
 
―Azərbaycan  Respublikasının  Meşə  məcəl-
ləsi‖, 
Azərbaycan 
Respublikasının 
Su 
məcəlləsi. Bakı-1998.  
5.
 
―Azərbaycanın  iqtisadi  və  sosial  coğrafiyası‖, 
(prof.  V.Əfəndiyevin  ümumi  redaktəsi  ilə). 
Bakı – 2010, səh. 476. 
6.
 
―Yerin təki haqqında Azərbaycan 
Respublikasının qanunu‖, Bakı-1991. 
7.
 
A.A.Qurbanzadə,  ―Aqrar  strukturun  regional 
inkişaf  modeli:  coğrafi  konsepsiyası‖,  Bakı  – 
2004. səh. 431. 
 

---

280 
 
 
8.
 
A.A.Qurbanzadə,  ―Ekologiya:  sosial-iqtisadi 
əsasları‖, Bakı – 2010. səh. 159. 
9.
 
A.A.Nadirov, ―Müstəqil Azərbaycan iqtisadiy-
yatının  inkişaf  məsələləri‖,  Bakı  –  2001.  səh. 
452. 
10.
 
A.N.Hətəmov, ―Aqrarsiyasət‖, Bakı – 2012.  
11.
 
C.İsmayılov,  ―Azərbaycanın  mineral  xammal 
yataqlarının  sənaye  genetik  tipləri,  iqtisadi  və 
ekoloji qiymətləndirilməsi‖, Bakı – 2009. səh. 
158. 
12.
 
Ə.A.Əsgərov,  ―Ətraf  mühitin  qorunması  və 
təbii  sərvətlərdən  istifadə‖,  Bakı  –  1989.  səh. 
249. 
13.
 
Ə.Q.Əlirzayev,  ―Azərbaycanın iqtisadi inkişa-
fının konsepsiyası və proqramı‖, Bakı – 1999. 
səh. 104. 
14.
 
H.Ə.Əliyev,  X.H.Həsənov,  ―Təbiətin  keşiyin-
də‖, Bakı – 1993. səh. 309. 
15.
 
H.Ə.Əliyev,  ―Həyəcan  təbili‖,  Bakı  –  2002. 
səh. 175. 
16.
 
İ.V.Əhmədov,  ―Kənd  təsərrüfatının  idarə 
edilməsi‖, Bakı – 2006. 
17.
 
İsmayılov T.Ə., ―Təbiəti mühafizə və 
təbiətdən istifadə haqqında hüquqi-normativ 

---

281 
 
sənədlər toplusu‖, Dövlət Ekologiya Komitəsi, 
Bakı-1992. 
18.
 
Kotler Filip, ―Marketinqin əsasları‖, (rus 
dilindən tərcümə), Bakı-1993. 
19.
 
Q.S.Məmmədov, M.Xəlilov, ―Ekologiya,  ətraf 
mühit və insan‖, Bakı – 2006. səh. 607. 
20.
 
Q.Ş.Məmmədov,  ―Azərbaycan  torpaqlarının 
ekoloji qiymətləndirilməsi‖, Bakı – 1998. səh. 
280. 
21.
 
M.C.Atakişiyev,  ―Azərbaycan  sosial-iqtisadi 
tərəqqi yolunda‖, Bakı – 2005. səh. 247. 
22.
 
M.C.Atakişiyev, 
―Təbiətdən 
istifadənin 
iqtisadiyyatı‖, Bakı – 2004. səh. 219 
23.
 
M.M.Sadıqov,  M.C.Hüseynov,  H.H.Həsənov 
―Kənd təsərrüfatının maliyyəsi‖. Gəncə 2011. 
24.
 
 M.M.Sadıqov, 
―Maliyyə 
potensialı: 
formalaşma  və  aqrar  sahənin  prioritetliliyi‖, 
Bakı – 2009. 
25.
 
Məmmədov Ə., ―Dialektik idrak və ümumelmi 
tədqiqat metodlan‖, Bakı-1997. Nuriyev Əli, 
―Regional siyasət və idarəetmə‖, Bakı-2004.  
26.
 
Məmmədov Qərib, Xəlilov Mahmud, 
―Ekologiya və ətraf mühitin mühafızəsi‖, 
Bakı-2005. 
 

---

282 
 
 
27.
 
N.A.Babaxanov,  N.Ə.Paşayev  ―Təbii  fəlakət-
lərin  iqtisadi  və  sosial  coğrafi  öyrənilməsi‖, 
Bakı – 2004. səh. 194. 
28.
 
N.Ə.Nəbiyev,  ―İqtisadiyyat,  cəmiyyət  və 
ekoloji mühit‖, Bakı – 2000. səh. 696. 
29.
 
N.İ.Mahmudov,  ―Azərbaycanın  mineral  xam-
mal sərvətləri və ətraf mühit‖, Bakı – 2000. 
30.
 
R.Ə.Balayev,  ―Urbanizasiya  :  şəhər  iqtisa-
diyyatı və ərzaq problemi‖, Bakı – 2007. səh. 
295. 
31.
 
R.M.Məmmədov, 
―Azərbaycanda  landşaft 
planlaşdırılması‖  (təcrübə  və  tətbiq),  Bakı  – 
2009. səh. 142. 
32.
 
S.Hüseynov,  R.Sarıyev,  ―Ekologiyanın  fəlsəfi 
və hüquqi məsələləri‖, Bakı – 2007. səh.213. 
33.
 
S.Qafarov,  ―Müasir  iqtisadi  sistem  və  qlobal-
laşma‖, Bakı - 2005. səh. 631. 
34.
 
S.V.Salahov, ―Aqrar sahənin dövlət tənzimlən-
məsi problemləri‖, Bakı – 2004. səh. 504. 
35.
 
Ş.Göyçaylı,  T.İsmayılov,  ―Təbiətdən  istifadə-
nin iqtisadi və ekoloji əsasları‖, Bakı-2006. 
36.
 
Ş.Y.Göyçaylı, Mikayıİov N.K., Abdullayev 
R.B. və b. ―Ətraf mühiti mühafızə və təbii 
ehtiyatlardan səmərəli  istifadə‖, Bakı-1996.  

---

283 
 
 
37.
 
T.Quliyev,  ―Təbiətdən  istifadənin  və  ətraf 
mühitin  mühafizəsinin  iqtisadiyyatı‖,  Bakı  – 
2006. səh. 260. 
38.
 
V.Dərgahov, ―Azərbaycanın Xəzərsahili rekre-
asiya-turizm  ehtiyatları‖,  Bakı  –  2003. 
səh.131. 
39.
 
V.Əfəndiyev,  ―Urbanizasiya  və  Azərbaycanın 
şəhər  yaşayış  məskənləri‖,  Bakı  –  2002.  səh. 
395. 
40.
 
Z.Ə.Səmədzadə,  ―Böyük  iqtisadi  ensiklope-
diya‖, Bakı – 2012. 
41.
 
Z.Ə.Səmədzadə,  ―Çin  qlobal  dünya  iqtisadiy-
yatında‖, Bakı – 2009. səh. 607. 
42.
 
Z.Məmmədov, ―Təbiətdən istifadənin iqtisa-
diyyatı‖, Bakı-2010. 
43.
 
Z.S.Məmmədov,  ―XXI  əsr:  iqtisadi  inkişafın 
nəqliyyat faktoru‖, Bakı – 2002. səh. 384. 
44.
 
Z.S.Məmmədov, ―Naxçıvanın təbii sərvətləri‖, 
Bakı – 1993. səh. 44. 
45.
 
Z.S.Məmmədov,  ―Regionların  iqtisadi  inkişaf 
problemləri‖, Bakı – 2007, səh. 469 
46.
 
.N.Əliyev,M.Xəlilov.Təbiətin  yaşıl  libası.Bakı 
1988. 
 

---

284 
 
Rus dilində  
 
47.
 
П.М.Нестеров, А.П Нестерова ―Экономика 
природопользования и рынок‖ 
Москва.1997.                                
48.
 
―Экономика природопользования‖, 
Аналитические и нормативно-
методические материалы, Составители. 
А.А.Аверченков, АВ.Шевчук, В.Л.Грощев. 
M-1994. 
49.
 
Геокчайлы Ш.Ю., Исмаилов Т.А. и др., 
―Комплексная программа охрана природы 
и рациональное использование природных 
ресурсов Азербайджана на период до 2000 
года‖, Изд. Аз1 III. 
50.
 
Набиев НА., ―Проблемы комплексного 
использования минеральных ресурсов 
Азербайджана‖, Бaку-1978. 
 
 

---

285 
 
 
 
 
 
 
Raibə Məmmədbağır qızı Cəfərova-Gəncə 
şəhərində  ziyalı  ailəsində  anadan  olmuşdur.  Orta 
məktəbi  Gəncə  şəhərində  bitirərək  həmin  ili  AzKTİ-
nin  iqtisadiyyat  fakultəsinə  qəbul  olmuş,  oranı 
fərqlənmə  diplomu  ilə  bitirmişdir.  Təyinat  üzrə 
iqtisadçı və baş iqtisadçı vəzifələrində, eyni zamanda 
Gəncə Avtomobil Texnikomunda müəllim vəzifəsində 
işləmişdir. 
Sonra 
Azərbaycan 
Texnologiya 
Universitetində, 
Gəncə 
Dövlət  Universitetində 
işləmiş, 
hazırda 
Azərbaycan 
Dövlət 
Aqrar 
Universitetinin 
“Aqrar 
siyasət 
və 
dünya 
iqtisadiyyatı” kafedrasında çalışır.  
İqtisad  üzrə  fəlsəfə  doktorudur.  1  dərs 
vəsaitinin, 2 metodiki göstərişin, 6 fənn proqramının,  
43  tezis  və  məqalənin,  cəmi  52  elmi  əsərin 
müəllifidir.  
YAP-ın üzvüdür.  
Ailəlidir, 2 oğlu var.  
 

---

286 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Raibə Məmmədbağır qızı  
Cəfərova
 
 
TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN  
İQTİSADİYYATI 
 
(dərs vəsaiti) 
 
 
Çapa imzalandı: 
Kağız formatı: 
Çap vərəqi: 
Sifariş: 
Tiraj: 
 
25.02.2014 
60x90/16 
6,6 
175 
300
 
«Gəncə Poliqrafiya» ASC 
Ünvan: Gəncə ş., R.Qasımov küç. II döngə.  
Tel.:[phone]