10
NİTQ APARATININ ANATOMİK-FİZİOLOJİ
QURULUŞU
UĢaqlarda düzgün və rəvan nitqi formalaĢdırmaq, onlarda mövcud
nitq çatıĢmamazlıqlarını aradan qaldırmaq üçün onun normal anatomik-
fizioloji aparatı haqqında biliklər olmalıdır. Nitq aparatı bir-biri ilə sıx
qarĢılıqlı əlaqədə olan mərkəzi (tənzimləyici və idarəedici) və periferik
(icraedici) hissədən ibarətdir.
Mərkəzi nitq aparatı baĢ beyində yerləĢir və o, baĢ beyin qabığından
(daha çox sol yarımkürə), qabıqaltı düyünlərdən, ötürücü yollardan,
beyin kökünün (uzunsov beynin) nüvəsindən və tənəffüs, səs və
artikulyasiya əzələlərinə gedən sinirlərdən ibarətdir.
Nitq ali sinir fəaliyyətinin digər sahələri kimi reflekslər əsasında inkiĢaf
edir. Nitq refleksləri beyinin müxtəlif sahələrinin fəaliyyəti ilə
əlaqədardır. Lakin beynin qabığının müəyyən hissələri nitqin
yaranmasında daha böyük rol oynayırlar. Bu sol yarımkürənin gicgah,
ənsə və peysər hissələridir. Alın qırıĢlarının alt hissələri nitqin hərəkət
sahəsi olub insanın özünün nitqinin yaranmasında iĢtirak edir. (Brok
mərkəzi). Yuxarı gicgah qırıĢları nitq-eĢitmə sahəsi olub səs
qıcıqlandırıcılarını qəbul etməkdə iĢtirak edir. (Vernike mərkəzi). Beyin
qabığının ənsə payı isə nitqin baĢa düĢülməsini təmin edir. Peysər
hissədə görmə mərkəzi yerləĢir və o, yazılı nitqi qavramağa imkan verir.
Bundan baĢqa görmə eyni zamanda böyüklərin artikulyasiyasını
qavramağa kömək edir.
Qabıqaltı düyünlər nitqin ritm, temp və ifadəliliyinə təsir göstərir.
Ötürücü yollar. BaĢ beyin qabığı danıĢıq üzvləri ilə iki cür sinir
yolları ilə əlaqədardır
: mərkəzəqaçan və mərkəzdənqaçan sinirlər.
Mərkəzdənqaçan (hərəki) sinir yolları pereferik nitq aparatının
fəaliyyətini tənzimləyən əzələləri baĢ beyin qabığı ilə əlaqələndirir.
Mərkəzdənqaçan sinir öz yolunu baĢ beyin qabığının Brok mərkəzindən
baĢlayır.
Ətrafdan mərkəzə, yəni danıĢıq üzvlərindən baĢ beyin qabığına gedən
yollara isə mərkəzəqaçan sinirlər daxildir.
Mərkəzəqaçan yol proproreseptorlardan və baroreseptorlardan
baĢlayır. Proprioreseptorlar əzələlərin, vətərlərin içərisində və hərəkət
üzvlərinin oynaq sahələrində yerləĢir. Proprioreseptorlar əzələ
yığılmalarının təsiri altında qıcıqlanırlar.
Baroreseptorlar udlaqda yerləĢir və onlara edilən təsirin dəyiĢməsi ilə
qıcıqlanır. Ġnsan danıĢarkən proprio və baroreseptorların qıcıqlanması